A guerra civil e a represión do maxisterio. O caso de Vázquez Grela por Marcos Seixo

A GUERRA CIVIL E A REPRESIÓN DO MAXISTERIO. O CASO DE VÁZQUEZ GRELA

Outra vez, outra vez o terror!
Un día e outro día,
sen campás, sen protesta.
Galicia ametrallada nas cunetas
dos seus camiños.
Chéganos outro berro.
Señor, que fixemos?
-Non fales en voz alta-
¿Ata cando durará iste gran enterro?
-Non chores que poden escoitarte.
Hoxe non choran máis que os que aman a Galicia-
¡Os milleiros de horas, de séculos,
que fixeron falla
para faguer un home!
Teñen que se encher aínda
as cunetas
con sangue de mestres ou de obreiros.
Lama, sangue e bágoas nos sulcos
son semente.

(…)

“Cunetas”. Luís Pimentel (Lugo, marzo 1937)

O ensino como motor de progreso

Ao longo de todo o seu trasfego histórico, o espazo máis destacado no eido educativo ocuparíao a figura do mestre, o grande protagonista deste proceso, cun traballo irto, modesto e mal pago desde a máis arredada antigüidade. 

Debuxo de Xandre Fez. de la Torre

Neste senso quero dedicar estas liñas de xeito particular a aqueles e aquelas ensinantes que cumpriron unha tarefa esencial, que frutificou na fecunda xeira de prosperidade nas máis variadas ordes que se produciu no primeiro terzo do século XX, sinaladamente na II República, que concibía que os mestres e mestras en cada recanto do estado serían emisarios axeitados para moldar a cidadanía en prol de acadar unha sociedade mellor. O inédito sistema democrático que representou a República supuxo unha verdadeira revolución no plano social, laboral e político, da que poden ser exemplos notábeis a reforma agraria, a mingua do desaxeitado poder político dos militares e a Igrexa, o matrimonio civil, a lei do divorcio, o sufraxio universal, o desenrolo das organizacións de traballadores e do diálogo social, o pulo das artes, creación de bibliotecas e museos ou as innovadoras Misións Pedagóxicas, coas que se acadou un medre notábel do nivel cultural das xentes do rural coa axuda de charlas, bibliotecas itinerantes, exposicións, proxeccións de cinema, espectáculos ao aire libre…

Francisco Giner de los Ríos, fundador da Institución Libre de Ensinanza

Prosperidade que non podía ser aturada polos sectores máis reaccionarios da nosa sociedade, pola Igrexa, as oligarquías e por boa parte do exército, que se ergue en armas contra a legalidade democrática republicana e contra o goberno electo polo pobo, orixinando unha guerra que se alongou por case tres anos e que deixou, ademais de medio millón longo de mortos e outros tantos exiliados, ducias de millares de encarcerados e un país atrasado, farrapento, famento, destruído e sometido.

No que atinxe á educación, o advento do franquismo suporá a destrución de todo o labor iniciado na República, e unha remuda radical que vai desde os valores democráticos acadados na etapa republicana até uns novos propósitos marcados pola súa faciana autoritaria, sexista e clasista, coa supresión do laicismo (a Igrexa faise co control case total do ensino) e da coeducación (ao consideraren o ensino mixto unha perversión moral), a proscrición das linguas vernáculas, a parálise dos investimentos…, e de xeito singular, un retorno radical ás tebras do fundamentalismo relixioso e do nacional catolicismo. A lei de ensinanza primaria de 1945 manifesta ás claras cal é o concepto que este fato de fanáticos ten do ensino:

       “La etapa republicana de 1931 llevó a la Escuela a una subversión de valores. La legislación de este período puso su mayor empeño en arrancar de cuajo el sentido cristiano de la educación, y la escuela sufrió una etapa de influencias materialistas y desnacionalizantes que la convirtieron en campo de experimentación para la más torpe política, negadora del ser íntimo de nuestra conciencia histórica (…) La nueva ley invoca entre sus principios inspiradores, como el primero y fundamental, el religioso. Además, la escuela en nuestra Patria ha de ser esencialmente española. Y en este aspecto, la ley se inspira en el punto programático del Movimiento (…)”

O golpe de estado e a represión fascista

O dos docentes foi de certo un colectivo que sufriu dun xeito senlleiro a represión. Moitos dos ensinantes máis vocacionais e innovadores foron procesados, encarcerados, exiliados, inhabilitados para levar a cabo o seu labor pedagóxico, e unha parte significativa deles, asasinados. Furtando as verbas do blog de Xoán Carlos Garrido:

  “Se houbo un sector social no que o franquismo se cebou especialmente ese foi o dos mestres. A cultura era perigosa, as ideas novas e a crítica eran disolventes dos dogmas relixiosos e da sagrada unidade da patria española, por tanto, os mestres eran todos sospeitosos polo simple feito de ter nas súas mans a capacidade de que as mentes infantís maduraran e se fixeran autónomas e pensaran por si mesmas (…)”

Após o alzamento franquista créase unha Comisión Depuradora do Persoal do Maxisterio que dirixe unha circular aos alcaldes, curas párrocos e comandantes de posto da Garda Civil, que sae publicada en El Noticiero Gallego (Pontevedra, 25-12-1936). Constituíuse esta Comisión “para la depuración del personal del Magisterio con el fin de proceder a instruir rápidamente los expedientes de los maestros que tuvieran cargo el día 18 de julio”:

 “Se interesa de V. S. con la mayor urgencia y siempre dentro de un plazo máximo de 15 días, el informe correspondiente a todos aquellos que comprenda su jurisdicción en el que harán constar de modo directo y concreto, la conducta profesional, religiosa, social del Maestro, así como sus actuaciones políticas, si las tuviera, señalando entonces el partido en el que ha militado, asociaciones secretas de que formó parte o su simpatía por aquellos y estas, especialmente después de la revolución de Octubre, y si orientó la enseñanza o su actuación profesional en sentido disolvente. Estos informes deberán extenderse separadamente para cada maestro (…) para que en este solemne momento pueda lograrse la radical y definitiva reorganización del personal docente y sean unos ratificados en sus destinos con el prestigio y las consideraciones que requiere la función educadora que les está encomendada y removidos los que con sus predicaciones y falsas doctrinas han envenenado las conciencias infantiles y se han hecho acreedores a la severa sanción que ahora requiere la salud de la Patria (…)”

Sanción da que foron obxecto mestres moi queridos e valorados nos lugares en que exercían o ensino, que serían detidos, encarcerados ou desterrados e cesados con inhabilitación, separación do servizo e baixa no escalafón polo Xefe de Servizo Nacional de Primeira Ensinanza. Só na provincia de Pontevedra foron depurados máis de 1800 docentes. Non foron poucos os que remataron sendo fusilados ou paseados cun sadismo arrepiante coa vontade de exercer unha terapia sanguenta que servise como escarmento para as novas xeracións; unha avaliada política do terror coa que o fascismo conseguiu manter inerte e en pánico a boa parte da sociedade durante décadas. Tratábase, e así o entendeu o franquismo e así o manifestaban nas súas arengas as novas autoridades, dunha represión cunha vontade máis preventiva que punitiva.

Na listaxe de ensinantes asasinados polo franquismo elaborada polo profesor Antón Costa Rico figuran un total de noventa e un mestres e mestras galegas, entre eles Xermán Adrio Mañá (Pontevedra), María Vázquez Suárez (Miño), Fernando Barcia Beiras (Compostela), Uxío Carré Naya (A Coruña), Anxo Fraga Orosa (Viveiro), Bernardo Mato Castro (Teo), Manuel Pedreira Pazos (Forcarei), Manuel Rodríguez Castelao (Rianxo), Mercedes Romero Abella (A Coruña), Xacinto Santiago García (Ourense), Xoán Suárez Picallo (Sada), David Labrador Zuil (A Pontenova), Xosé Vázquez Grela (Nigrán)… Con todo, para sermos rigorosos cumpriría engadir tamén a aqueles que morreron na cadea a raíz dos malos tratos (tundas, torturas…), as condicións hixiénicas, deficiencias alimentarias, falla de atención médica, etc…

Mercedes Romero 29 anos, dous fillos. Despois do fusilamento do seu home, foi detida, violada, torturada e executada en Aranga o 19-11-1936 e soterrada nunha foxa común

Como consecuencia deste sañudo estrago de que foi obxecto o sector ficaron sen profesorado moitas aulas, escolas e localidades, o que levou a ter que cubrir algunhas vacantes con docentes que non foran sancionados ou con sancións mínimas, despois de seren sometidos a unha purga ideolóxica con base nas ancoraxes do sistema: patria, cristianismo e militarismo. De aí que para o ensino primario se convoquen prazas a cubrir por cregos, oficiais provisionais, excombatentes, exprisioneiros, orfos da guerra…, en calquera caso, por suposto, do bando nacional, e sen ningún tipo de garantía sobre a súa formación. O único relevante era a idoneidade ideolóxica e a afinidade coas doutrinas do franquismo, e aínda así tiñan que realizar cursiños previos de formación patriótica.

Xosé Vázquez Grela

Naceu en Ames en 1886. Con tan só doce anos emigrou a Arxentina, onde traballou como panadeiro. En Bos Aires coñece á que logo sería a súa muller, Xosefa Iglesias Docampo, coa que terá seis fillos: María Asunción, Antonio Manuel, Xulia, Alfredo e Xosé Gonzalo… Anos despois regresa á terra, instalándose en Cuntis, de onde era a súa dona. En 1920 remata os estudos de Maxisterio, exercendo logo como mestre interino no Porriño e Mesego (Cuntis). Nos tempos da ditadura de Primo de Rivera (1923-1930) foi mestre en Graba (Silleda) e Santa Cristina de Vea (A Estrada).

Foi un verdadeiro axitador cultural, social e político. Participou moi activamente no artellamento e desenrolo do movemento agrario que, liderado polo combativo crego Basilio Álvarez, tiña como obxectivo a eliminación dos foros e o caciquismo así como a modernización do noso agro. De feito o abade de Beiro era visitante habitual de Caldas de Reis, cabeceira da comarca do Umia, e bo amigo do enxeñeiro e empresario local Laureano Salgado, promotor da constitución da federación das sociedades agrarias do partido xudicial. E precisamente nesta vila renderáselle unha calorosa homenaxe ao fundador e dirixente de Acción Gallega no mes de agosto de 1926 en cumprimento ao teimoso labor que levou a cabo para evitar a supresión do Xulgado de Instrución de Caldas.

Con Xosefa, a súa muller

Vázquez Grela, como xefe das Sociedades Agrarias de Cuntis, interveu como orador en concentracións e mitins organizados na xurisdición a carón de Xan Pombo, Salvador Novo e outros moitos afoutos agraristas da bisbarra, e foi ademais un dos mellores redactores do xornal agrarista comarcal Acción Agraria (Órgano da federación agraria do partido xudicial de Caldas de Reis, 1917) xunto a salientes sinaturas de Caldas, Cuntis, Moraña, Barro e Valga (Constante Diz, Manuel Gamallo…). Neste medio mantén unha sección periódica aguda e retranqueira baixo o epígrafe de “Chispazos”, moi na liña dos populares “Zarpazos” de Basilio Álvarez. Tamén foi un dos máis acendidos compoñentes do consello de redacción do semanario El Bólido (1916- 1923), xornal que foi nomeado segundo as súas distintas xeiras como: periódico independiente, periódico agrario, órgano das sociedades agrarias de Cuntis e Moraña, e finalmente órgano das sociedades agrarias de Moraña), que Xosé Casal Porto (a quen agradezo a cesión de boa parte dos exemplares dos xornais que manexei neste traballo) ten definido moi axeitadamente: “A tranquilidade e sosego dos caciques perturbada por un tabán difícil de tornar“. Nel partilla espazo con redactores e colaboradores como Xosé Portas, Luciano Folgar, Xosé Bugallo, Constante Diz (que será elixido alcalde de Moraña en 1919) ou o recoñecido xornalista e avogado Antón Bello Varela, que asumiu a dirección desde o comezo… Foi ademais fundador e director de El Bólido de Cuntis (1918-1919), unha escisión do anterior, froito das liortas internas xurdidas no seo do agrarismo comarcal, que coexistiu na vila termal sempre en lea con El Bólido. Nel participaron outros xornalistas agrarios locais como Moreno Espinosa e Xoán Suárez Couto…

Sociedade de agricultores de Campo Lameiro (Vida Gallega)

Só como curiosidade quero reproducir unha mostra das pescudas de Grela arredor da inxusta realidade social que padecía o labrego galego neses intres e a exposición dos chanzos que xulga como precisos para virar a situación polo ben do país. Trátase de anacos dun dos seus nomeados “Chispazos”, publicado en Acción Agraria (14-10-1917):

 “(…) Los caciques son puro estómago. No desean el bienestar de la comarca a la que pertenecen; su única misión es atender a sus exigencias estomacales arrancándolas del presupuesto municipal. No es posible que los pueblos rurales consientan exorbitantes presupuestos municipales que no se dedican a ninguna mejora útil, sino al sostenimiento de la casta caciquil. Esto ocurre porque los concejales de los ayuntamientos no son elegidos por el pueblo, sino impuestos por el feudalismo municipal (…) Hay que luchar para llevar al ayuntamiento a los mejores ciudadanos y exigirles que cumplan sus deberes (…) Hace falta que los agrarios nombren y voten en su seno a hombres conscientes de sus derechos, capaces de argumentar sólidamente contra todos los amaños caciquiles, y expongan todas sus cosas de una manera lógica y contundente, pues alguien ha dicho que la palabra es más cortante que la espada, más fuerte que el rayo y más destructora que la guerra (…) Por medio de la acción política podemos tener representación propia en los poderes municipal, provincial y nacional inteligentemente organizada, nos defenderemos mutuamente por medio de la Asociación, de todos los amaños caciquiles. Para eso se han creado las Asociaciones de Agricultores, que no consisten en que cada asociado se concrete a pagar un real mensual, sino en adiestrarse para la lucha por el mejoramiento y adelanto de nuestra querida Galicia, adquiriendo un grado máximo de consciencia entre todos los individuos que la componen, que sepan a donde van y a lo que van para que llegado el momento supremo de lanzarse a conquistar las avanzadas de nuestro ideal no puedan los caciques ensañarse con uno, ni dos, ni veinte, considerándolos como principales instigadores, sino que son partícipes de la pelea por igual.”

Vazquez Grela nunha xuntanza de ensinantes. 5º pola esquerda, abaixo

Tamén participou na organización de actividades formativas para o profesorado da bisbarra. Pertenceu á directiva da Asociación de Traballadores do Ensino e foi membro da Agrupación Socialista de Vigo.

En xuño de 1936 formou parte da comisión organizadora do mitin das Angustias (Nigrán) a prol da Autonomía de Galiza, no que participou, entre outros oradores, Daniel Rodríguez Castelao. Interviñeron tamén nesta campaña os seus compañeiros Luís e Pepe de Inés (os Ineses), que logo serían executados en Sabarís en outubro de 1936, e tamén os irmáns Villafines, Xosé e Agostiño; o primeiro era presidente da Sociedade de Agricultores de Sabarís e o segundo, alcalde de Baiona. Ambos foron condenados a cadea perpetua.

Co levantamento fascista, Vázquez Grela, sabendo que estaba no punto de mira dos insurxentes, tentou salvar a vida facendo acenos de afección ás novas circunstancias políticas: achegas económicas ao réxime, asistencia diaria a misa… Mais todas estas tentativas lexítimas de supervivencia ficaron frustradas cando o 12 de setembro de 1936 ao mediodía fórono deter á escola diante dos seus alumnos (entre eles, un fillo seu), varios falanxistas acompañados do sinistro tenente da Garda Civil de Bouzas Francisco González Rodríguez, alcumado o Rabioso. Metérono nun coche e, perto das Angustias, fixérono baixar e asestáronlle cinco tiros polas costas. Segundo o documento asinado pola Garda Civil, a causa da morte foi “heridas por proyectil de arma corta de fuego en la cabeza y el pecho”, nun recanto da folla do rexistro engadíase: “Accidente”.

O Concello de Nigrán inaugurou, a xeito de homenaxe, un parque a carón da que fora a súa escola, ao que deu o nome do mestre asasinado e dedicoulle o Mes da Recuperación da Memoria Histórica en 2020.

Para rematar reproduzo un suxestivo anaco dun texto de Manuel Bragado, no que fai unha análise arredor do ensino na República á luz do filme A lingua das bolboretas de José Luís Cuerda, inspirado en relatos de Que me queres amor de Manuel Rivas, xa que acho que o xeneroso D. Gregorio é un personaxe que podería callar perfectamente na figura de Vázquez Grela ou en calquera dos mestres represaliados na Guerra Civil.

 “(…) Don Gregorio representa a figura daqueles mestres que foron as verdadeiras luces da República. Mestres, formados na tradición laica da moderna pedagoxía da Institución Libre de Enseñanza e nas ideas educativas do socialismo histórico, que pretendían redimir a súa sociedade pola escola. Con este obxectivo os gobernos progresistas da República realizaron un extraordinario esforzo educativo: crearon milleiros de escolas e formaron a novos profesores nas máis modernas técnicas pedagóxicas da Escola Nova europea. Tentaban deste xeito atallar a lacra do analfabetismo, que en Galicia acadaba unha taxa do 35% de toda a poboación adulta (…) Para don Gregorio a escola tiña que ser obradoiro e xardín, un verdadeiro laboratorio de coñecemento científico e experimental, no que todos agardaban coa mesma ansia a chegada do microscopio que algún día enviarían os responsables do Ministerio de Instrución Pública. Como outros mestres daquel tempo, organizaba paseos escolares, verdadeiras rotas do descubrimento, para que os alumnos puidesen coñecer horizontes novos dende o Monte Sinaí, e ir na procura do Iris, aquela bolboreta que brillaba fermosísima pousada na lama ou no esterco. Saía con eles para facer unha ensinanza máis intuitiva que os fixese interrogarse sobre o que os rodeaba e eles non coñecían. Velaí a razón de ser da lingua das bolboretas, esa trompa enroscada coma un resorte de reloxo, feliz metáfora de Manuel Rivas sobre a paixón por coñecer e por descubrir, de como o saber posúe un poder redentor para as persoas (…)”

Bibliografía:

CASAL PORTO, Xosé, “El Bólido, xornal agrario”, A Taboada 0, Cuntis-Moraña, decembro 1999, pp. 6-14 .

COSTA RICO, Antón, “Da escola da palabra e da cidadanía á escola do silencio”, Os anos despois (1936-1953), A Nosa Terra. A Nosa Historia, Vigo, 1987, pp. 13-19.

GONZÁLEZ PÉREZ, Juan Antonio, Nigrán. Memoria dunha guerra 1936-1939, eds. do Cumio, Vigo 2001.

PAZOS TOURIÑO, Belén- PENA BÚA, Pilar, “A prensa en Cuntis. El Eco de Cuntis”, A Taboada 0, Cuntis-Moraña, decembro 1999, pp. 15-25.

SANTALLA LÓPEZ, Andrés, “A depuración do Maxisterio e a educación pública en Galicia: 1936-1961”, A represión franquista en Galicia. Actas do congreso da memoria, Narón, maio 2005, pp. 225-256.

SEIXO PASTOR, Marcos, “Retallos de Historia da Educación en Galiza con especial atención ao concello de Cuntis”, A Taboada 14, Cuntis-Moraña, xullo 2009, pp. 75-90.

SEIXO PASTOR, Marcos, “O exterminio de intelectuais e políticos: os exemplos de Xoán Xesús González e Roberto Blanco Torres”, A represión franquista en Galicia. Actas do congreso da memoria, Narón, maio 2005, pp. 443-451.

VV. AA., Historia da educación na Galiza, Murguía. Revista Galega de Historia, nº 27-28, Oroso, xan./dec. 2013

Hemerografía:

El Bólido de Cuntis. Semanario Agrícola (1918-1919).

El Bólido. Órgano de las sociedades agrarias de Moraña, Cuntis, Barro y Valga (1916 – 1923).

Acción Agraria. Órgano de la Federación del Partido Judicial de Caldas de Reyes (1917).

Webgrafía: 

https://bretemas.gal/da-escola-das-bolboretas-a-noite-de-voraces-sombras/ Blog de Manuel Bragado Rodríguez. Visitado o 28-10-2024.

http://www.blogoteca.com/autoestrada/index.php?cod=11477 Blog de Xoán Carlos Garrido Couceiro. Visitado o 25-09-2024.

https://valminortv.com/2020/10/17/nigran-recuerda-al-maestro-republicano-asesinado-jose-vazquez-grela/ 12-09-2024.

https://gl.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_V%C3%A1zquez_Grela 12-09-2024.

https://botonesdenacar.org/jose-vazquez-grela/ 12-09-2024.