e de regreso á aldea Manuel casou con Lucrecia, unha prima á que coñecía desde nena. Quince días despois da voda volveu saír traballar cos irmáns, primeiro a Valladolid e despois a Ávila, reconstruíndo partes da enorme muralla medieval. Ao rematar alí volveron a Valladolid, onde construirían poboados, un labor moi similar ao que xa fixeran en Egea de los Caballeros anos antes. Logo foron cara a Bilbao, a cidade que todos os que viñan de traballar nela denominaban “a capital do traballo”, tamén traballaron en Santander e Castro Urdiales.

Máis tarde Manuel escoita falar da construción dun poboado en Huesca e vai alá, pero decátase de que non valía a pena en cartos e esforzo e busca un posto na construción dun pantano en Lleida, de alí diríxense a Vitoria onde se precisaban canteiros para construír unha escola. Nun mes rematan  e levantan outra en Burgos.

Mentres en Liripio, era o ano 1958, nace o seu único fillo, Adolfo. Os dous anos seguintes ao nacemento do neno traballa de obra en obra dende Valladolid a Bilbao, Vitoria e Córdoba, nesta cidade fano na construción dun muro de pedra de oito metros de ancho, cincuenta de altura e dous quilómetros de longo que remataron en cinco meses (el foi con dous irmáns, Arturo e Eloy) eles construían “en seco”, é dicir, colocaban as pedras unhas enriba das outras sen masa, o que era visto como unha loucura polo capataz, pois alí utilizaban masa. Nesa obra cobraron cada un 50.000 pesetas, mais non foi doado que lle pagaran o que lle correspondía, quixeron enganalos, pero ao final Manuel conseguiu convencer o capataz de que el sabía o que era un metro cúbico, aínda que non fora case á escola, porque o tivera moitas veces nas mans. Este foi o último traballo xuntos dos irmáns Morgade. E é que a vida de Manuel e Lucrecia vai dar un xiro cando deciden emigrar ao Brasil.

O día a día de Lucrecia na aldea mentres o home estaba fóra non era nada doada e a Manuel doíalle esa situación, así que quizais pola necesidade dunha vida nova e coa esperanza de atopar un traballo menos escravo colleron aqueles billetes tan lonxe.

Os irmáns marcharon a Francia, xa non como traballadores da pedra, os tempos mudaban, a pedra daba paso ao ladrillo, e con iso os canteiros convertíanse en albaneis. Pero Manuel non se iría ao país veciño. Lucrecia fixera as xestións durante o verán. O plan era viaxar ata Brasil, e dende alí un parente da súa madrastra reclamaríaos en Buenos Aires.

Así que abandonan unha aldea da que había xa moito que Manuel marchara, aferrado ao compromiso que o unía agora a Lucrecia e ao seu fillo, Adolfiño.

Soben naquel enorme barco, un barco francés que nas súas bodegas leva un gran cargamento de bacallau e enriba outro gran cargamento, pero humano, un cargamento que foxe dunha vida de traballo e sufrimento agardando atopar un mundo mellor ao outro lado, unha vida máis doada, aínda que no fondo soubesen que os esperarían longas xornadas de esforzo.

Máis de quince días durou a travesía deica Santos,  seica así se chamaba aquela vila. No peirao agardan ansiosos polo amigo que quedara de ir recollelos, veciño de Liripio emigrado en Brasil desde había tempo.

De súpeto sentiu unha man que o tocaba.

-Manuel!

Apertáronse. Sentiron o seu agarimo dende aquel primeiro momento, nun peirao tan lonxe dos montes de Liripio, co olor a outro mundo introducíndoselle no corpo.

Colleron un coche de liña destino São Paulo. Achegáronse á grande cidade por estradas curvas a pouca velocidade. A un e ao outro lado estendíase a impoñente selva, moi diferente aos montes e bosques que coñecían.

Manuel e Lucrecia tiñan escoitado moitas historias das grandes cidades das Américas. Pero unha cousa era escoitalo, e outra velo cos seus propios ollos…

São Paulo, cidade inmensa.

Os tres primeiros meses Manuel traballou a xornal do amigo como canteiro.  Deseguida comezou a súa boa maña a facerse coñecida entre os capataces e soubo que traballo non lle faltaría. Pero de súpeto os seus plans viraron totalmente.

Manuel, Lucrecia e Adolfo no seu bar no Brasil

A angustia de Lucrecia parecía non parar de medrar. Ese medo que se lle metía no peito.

Era noite pecha. E outra noite máis tentaban entrar a roubar. Manuel sacaba o revólver, apuntaba a parte alta do portal de chapa de ferro e apretaba  o gatillo.

As voces cada vez sentíanse máis lonxe. E doutra volta poderían ir durmir.

Ao día seguinte, como un hábito máis, Lucrecia arranxaba os buracos das balas cun pequeno martelo.

-Non sabemos como vostedes teñen tanta sorte, que non lles rouba ninguén!

Manuel sempre repetía o mesmo, cun certo ton melodramático: “Teño un revólver que fura a porta, o que se asome xa sabe o que lle queda”.

As liortas no bar eran constantes, voaban cadeiras, balazos. A vida nun suspiro. Adolfo, o neno, habituado xa, cando había agarradas fuxía á casa dos veciños.

Aqueles veciños eran unha familia moi pobre e de moitos fillos. Os pais e os irmáns maiores traballaban na fábrica ao outro lado da rúa. Gañaban a miseria que lles ía chegando para sobrevivir. Adolfo aprendera xa a coidar aos pequenos, como se fose un irmán máis.

E é que aquela era a súa familia no Brasil. Alí ían no Nadal, coas botellas de viño e a comida para sorrir e sentir o agarimo dos que se coidan.

Pasaron os anos e os irmáns máis vellos de súpeto cambiaron. Xa non eran os mesmos, estaban comestos por un novo mal que cada vez afectaba a máis xente. Chamábano a droga.

Cando chegaron estiveron en Vigo unhas semanas, onde vivía naquel momento o seu irmán Gerardo, Manuel quería tentalo alí. Coa experiencia da rexencia dun bar… Pero a oportunidade que buscaba non aparecía e a vida na casa do irmán cada día facíase máis difícil, así que decidiron volver a Liripio.

O retorno á aldea natal sería algo que o seu fillo xamais esquecería. Aínda que era o lugar no que nacera, no que pasara os seus primeiros anos de vida non gardaba recordos daquilo. O autobús deixábaos a seis quilómetros, desde alí a pé coas pesadas maletas. Mais para o neno aquela paisaxe verde de impoñentes carballos, co son da auga en regatos aquí e acolá facíalle medrar un enorme sorriso, semellaba un paraíso e decatouse de que  volvía á casa, a unha casa que non recordaba pero que lle facía espertar a alma. Entre o son dos paxaros e aquela verde terra de montes e vales, de auga e pedra.

Descubriría cada un dos seus recunchos naquel verán en Liripio. Mentres os seus pais percorrían a provincia en busca dunha oportunidade para volver comezar.

E volveron comezar, esta vez en Pontevedra onde se atopaba unha tía de Lucrecia que lles ofreceu probar sorte alí coa súa axuda.

Que faremos en Pontevedra? Pensaba Manuel, só había que repetir o vello refrán “Vigo traballa, mentres Pontevedra dorme, Santiago reza e Coruña divírtese”

Os centos de traballadores da industria de Vigo, contrastaban coa calma agoniante da vila de Pontevedra. Pero alá van, cara a Pontevedra, en busca dun novo comezo para os tres.

Diante do bar Chinito

Mercaron un piso en San Antoniño, cando o fixeron sabían que quedarían na “Boa Vila”, quizais non sospeitaban que durante tantos anos…

Ao principio transportaban nun camión, que mercaran entre Manuel e o tío de Lucrecia, produtos que compraban nunha vila e vendían noutra. Os dous levantábanse moi cedo, percorrían quilómetros para vender patacas, repolos… todo o que puideran meter dentro daquel camión. De praza de abastos en praza de abastos tentaban sacarlle rendibilidade a aquelas horas ao volante. Pero ao  duro traballo de negociar coas praceiras uníaselle a pouca maña do tío para manexar o camión.

Mentres tanto Lucrecia soubera sacarlle partido ao piso, que convertera nunha media pensión. Nos cuartos libres vivían agora dous estudantes de Maxisterio. O que axudaba a acomodar os gastos.

Case chegaban xa a década dos setenta, cando completaron aquel peculiar equipo do Chinito con Pepe. Os seus pais pedíranlle a Manuel e Lucrecia que o empregaran como aprendiz. E así foi como un rapaciño de catorce anos chegou á capital da provincia dende a Estrada. Non marchou de alí ata que casou, moitos anos despois.

Ademais Adolfo, entre clases e estudos axudaba aos pais no bar. Ese era o soño de Manuel, que o seu fillo puidera estudar. Tentouno toda a vida, en Brasil e de volta. Vendo nos seus estudos a vía de escape ao traballo escravo do que eles non puideran escapar.

 Pasaron anos, moitos. Manuel comezaba a pasar a madurez da vida cun bar e unha pensión ateigados de clientes habituais, marines, estudantes de Maxisterio, funcionarios, obreiros…

Os cartos deran xa para mercar un terreo, nas aforas da vila, no lugar de San Blas. Alí comezou a construír unha casiña. E no fondo do terreo uns cortellos. A levadura, todos aqueles restos do bar, servían para alimentar os porcos que criaban entre el e Pepe. Aos porcos seguiron as galiñas e a horta, onde pasaban o tempo libre, traballando tamén…

No 85 cumpleanos de Lucrecia

Hoxe, Manuel, ten 92 anos e vive con Lucrecia na casa do fillo.

Emociónase ao falar da súa vida, do traballo escravo que o acompañou sempre, que o mantivo ocupado, vivo, moitos anos despois de xubilarse.

Manuel non é un home corrente. Non lle importa chorar, que se lle enchan os ollos de bágoas, amosar a súa fraxilidade, que é fortaleza.

Manuel non é un home corrente, Manuel bica aos homes, amosándolle o agarimo igual que coas mulleres.

Manuel non é un home corrente. Manuel é o artista das pedras que non ten medo a querer.

“Toda a información vertida neste relato de vida é un resumo e adaptación do libriño artesanal sobre a traxectoria vital do seu avó que a miña filla, Iria Morgade, lle preparou como agasallo sorpresa”

Manuel e Lucrecia con Iria, a súa neta