A defensa e salvagarda do patrimonio están determinadas polo feito de que a sociedade coñeza e faga propias as súas realizacións. O obxectivo deste artigo é achegar unha información básica sobre os cruceiros, singulares mostras de arte popular.

Existen diversas opinións sobre a motivación que levou a levantar estes monumentos. Castelao dixo que “onde hai un cruceiro houbo sempre un pecado”, destacaba así o carácter expiatorio que tiñan e, efectivamente, moitos dos cruceiros teñen esa orixe; pero cada cruceiro ten a súa historia, que hoxe nos é descoñecida na maioría dos casos, e hai unha multiplicidade de causas que levan a erixilos: algúns foron levantados no lugar dun crime ou morte violenta, outros son froito dun ofrecemento ou promesa para saír con ben dalgún apuro ou enfermidade e non faltan os que se construíron por devoción a algún santo ou pola alma dunha persoa falecida. A súa localización maioritaria en encrucilladas fixo que se apuntara unha posible función de santificación ou cristianización deses lugares, que eran os sitios máis perigosos dos camiños, e estaban asociados a determinadas prácticas supersticiosas. Algúns autores sosteñen a tese de que son produto da cristianización dos “lares viais” e “ lares compitais” (espíritos protectores dos camiñantes e das encrucilladas en tempos romanos) que, a súa vez, sucedían a antigos cultos indíxenas coa mesma función. Tamén se apunta a que foron cruces que se colocaron sobre os miliarios das vías romanas e pode que se relacionaran cos antigos camiños de peregrinación. A súa expansión foi impulsada polas ordes mendicantes (franciscanos e dominicos).

As partes dun cruceiro típico son as seguintes:

O Baseamento, plataforma ou gradas, composta por varios chanzos e que cumpre a función de realzar o conxunto, protexelo e nivelar o seu asento. Poden ter pousadoiro, ou sexa, mesa na que descansaban as caixas de defuntos.

O Pedestal. Está constituído por unha peza prismática, que pode ter molduras e rebaixes. Non fallan en moitos deles a decoración con caveiras, réptiles e os símbolos da paixón : tenaces, látego, coroa de espiñas, escaleira, martelo… aínda que tamén poden aparecer na parte inferior da vara. Algunha das caras do pedestal serve tamén para as inscricións relativas á súa construción.

O Esteo ou Vara. Tamén recibe outros nomes como “columna”, “fuste” ou varal. En xeral ten forma de prisma de sección octogonal, pero tamén os hai cilíndricos ou doutras formas. Van encaixados na base por medio dun espigo cuadrangular (maior resistencia) que se acostumaba asentar con cuncha de vieira e chumbo derretido ou ben xofre fundido e area. Acostuman ser dunha sola peza. Poden levar dosadas figuras de “santiños” ou relevos con diversos motivos, singularmente de obxectos relacionados coa paixón, como xa mencionamos.

Capitel. Está situado na parte superior da vara e está caracterizado por unha grande variedade de formas, predominando os compostos cunha mestura de volutas xónicas con follas de acanto corintias. Nos seus laterais son frecuentes as figuras de cabezas de anxos con ás (querubíns) e caveiras. A colocación dos anxos e das caveiras non é arbitraria, pois, como todo nos cruceiros, están dotadas de simbolismo, aparecendo os primeiros no lado da Virxe e ás veces nos laterais e as caveiras no lado do Cristo (referencia ó Calvario).

Cruz. É o elemento fundamental do cruceiro e o que lle dá nome. Tamén neste caso predomina a variedade de formas: de sección cuadrangular, circular, octogonal, semellando pólas de árbore… As imaxes que nela aparecen seguen sempre o mesmo esquema: o anverso ou cara principal está ocupado pola Crucifixión de Cristo, que sempre dá a cara ao camiño principal e o reverso está dedicado á Virxe María, maioritariamente como Piedade ou Quinta Angustia, pero tamén con outras advocacións. Na parte superior aparece unha cartela co “titulus”, ou sexa, a inscrición INRI (Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum).

Os cruceiros están asociados moitas veces a lendas e a determinadas prácticas. Era moi corrente levar os nenos cando o toque de ánimas para que aprenderan a andar dicindo: “as ánimas a tocar e os meniños a andar” ou ben, cando tardaban en andar, poñíase o neno ou nena ao pé do cruceiro cos pés atados e pedíaselle ao primeiro home que pasase pola noite que o desatase. Tamén era lugar habitual de paso da santa compaña. Nos que teñen pousadoiro paraban os defuntos e rezábanse os responsos polas ánimas dos que os pagaban. Hai cruceiros que teñen función de cruces de termo facendo linde entre parroquias.

Unha práctica asociada a algúns cruceiros era a de servir de cemiterio para os nenos non bautizados aos que a igrexa se negaba a acoller no camposanto polo que se buscaba o lugar máis sagrado. Eran enterrados nas inmediacións. En épocas nas que estas mortes eran moi frecuentes case todas as familias tiñan alguén alí enterrado o que contribuíu ao respecto e preservación dos cruceiros. Tamén eran lugar de encontro, de xogos, de bautismo de non nacidos (sobre todo os próximos a pontes ou ríos) e doutras prácticas de tipo máxico. Era corrente que estiveran alumeados polas noites con velas, farois ou lámpadas. Xunto aos cruceiros adoitábanse colocar as ofrendas de froitos para as ánimas.

Relativo á interpretación das imaxes, é destacable o elevado grao de descoñecemento, sobre todo nas novas xeracións, non só da iconografía e os símbolos, senón das máis elementais nocións da chamada “Historia sagrada”, dos relatos bíblicos; este feito implica a perda dunha porcentaxe elevada de comprensión sobre estas realizacións artísticas.

Un dos máximos estudosos da iconografía, Louis Réau, ofrécenos un exemplo moi axeitado para explicalo: supoñamos que se quere analizar “La Cena” de Leonardo da Vinci sen saber que é a última comida de Cristo en compañía dos seus discípulos e o momento no que anuncia a traizón dun deles. Só nos quedaría a representación dun banquete intranscendente, desprovisto de significado, e todo o tráxico do tema esvaeceríase como por encanto.

A esta dificultade, dada polo descoñecemento, hai que engadir as dificultades intrínsecas determinadas polo estado dos cruceiros, a mediocridade dalgunhas das realizacións… que fan tarefa difícil o recoñecemento de certas figuras como os santiños dos varais. Debemos engadir tamén a perda de moitos referentes simbólicos, de lectura fácil e estendida nas xentes de fai uns séculos, pero descoñecidos na actualidade, máis alá de interpretacións ás veces aventuradas.

Detrás da elección das imaxes dos cruceiros están as grandes transformacións que acontecen no catolicismo a partir do Concilio de Trento (mediados do século XVI). A revitalización que alí se fai da existencia do Purgatorio como lugar no que as almas dos defuntos cumpren penas e ás que se pode axudar dende a terra mediante esmolas e rezos, vai ser difundida polas ordes mendicantes e moi ben acollida polas clases populares, que fan seu o culto ás ánimas do Purgatorio. Esta influencia vai ser recollida tamén nas imaxes dos cruceiros.

No que respecta ao tema da crucifixión de Cristo, ten unhas notas xerais, que son: cabeza xeralmente caída cara á dereita, tres cravos, a perna dereita está sobre a esquerda, coroa de espiñas e pano de pureza (a única peza de roupa que leva a imaxe). A existencia de supedáneo (apoio dos pés) obvia o rigor histórico pois os crucificados na época romana colocábanse apoiados nun soporte de madeira colocado entre as coxas, esta postura debeu considerarse indecorosa polos artistas e de aí a introdución do supedáneo. Co pano de pureza pasa o mesmo, o costume era que os crucificados estiveran nus e son os Evanxeos apócrifos quen nos contan que a Virxe, ao ver nu ao seu fillo, quitou o pano da cabeza e anooullo ao redor da cintura. A cartela ou titulus deriva do letreiro indicando o delito que levaban os condenados que ían atados á traveseira da cruz cara o lugar de execución. As mans do Cristo poden adoptar diversas posicións: abertas, pechadas ou cos dedos índice e corazón estendidos, simbolizando a misericordia, a omnipotencia e a bendición de Deus, respectivamente.

Ao pé da cruz, na maioría dos casos, aparece unha caveira; o nome do monte Calvario ou Gólgota ten o significado de “o lugar da caveira” e esta simboliza a morte; polo tanto, debemos interpretar a súa presencia como unha vitoria do símbolo da vida (a cruz) que se levanta sobre a morte (a caveira). Pero a presencia da caveira vai máis alá no seu simbolismo, porque esta caveira non é unha caveira calquera, senón que é a mesma caveira de Adán que fora enterrado neste lugar.

Pero o certo é que non hai ningunha referencia nos Evanxeos a Adán sendo esta referencia unha creación dos teólogos para sentar – como xa apuntamos – unha relación entre a redención a través da morte de Cristo e o pecado orixinal: Cristo morre para vencer a morte, introducida polo pecado de Adán e Eva.

Insiste tamén nesta relación a presencia da serpe. Aínda que a serpe foi considerada como símbolo de inmortalidade (pola muda da súa pel) ou mesmo de prudencia, a crenza máis estendida é a que a asocia á figura do demo; sería un animal maléfico e astuto utilizado por este para enganar ao home. No relato bíblico aparece tentando a Adán e Eva para que cometan o primeiro pecado e perdan a inmortalidade.

Nalgúns cruceiros, Cristo aparece acompañado dun anxo ou dun frade franciscano que recollen nun cáliz o sangue do seu costado; interprétanse estas representacións como o anuncio do sacramento da Eucaristía simbolizando o sangue a vida da igrexa.

Nas representacións da Virxe destacan as da Virxe da Piedade. Están representadas dúas personaxes: a Virxe e Xesús, sostendo aquela ao seu fillo morto, tras o desencravo. Ás veces son os seus xeonllos os que lle serven de soporte e outras sosteno rodeando o corpo cos seus brazos.

Este tema difúndese co obxectivo de achegar Cristo ao corazón dos fieis mostrando a inmensa dor da súa nai. A orde dos dominicos foi a grande impulsora do culto á Virxe do Rosario mentres que os franciscanos pulaban a favor da Inmaculada Concepción. O nome do Rosario ven dado porque, orixinariamente, estaba formado por unha restra de rosas brancas e vermellas que, máis tarde, converteríanse en bolas. Serve para contar as oracións nos rezos e foi entregado a santo Domingo pola Virxe no curso dunha aparición. Na difusión desta advocación tiveron moita importancia a creación de numerosas confrarías do Santo Rosario nas parroquias, perdurando moitas delas na actualidade; así mesmo foi a patroa da escuadra española na batalla de Lepanto fronte aos turcos. Virxe do Carme: neste caso son os carmelitas os que difunden o culto a esta Virxe que se lle aparecera ao fundador desta orde, San Simón Stock, entregándolle un escapulario coa promesa de que quen o levara posto no momento da súa morte salvaríase do inferno. Esta imaxe acada moita popularidade nas vilas costeiras. Virxe do Socorro: Aparece coroada por anxos, sostén ao Neno Xesús na man esquerda e empuña un pau ou tranca na man dereita co que aparta o demo, que quere atraer un meniño (as almas) que gabea polo manto da Virxe cara ao Neno Xesús (a salvación).

Outros motivos iconográficos son os símbolos da paixón de Cristo. Son a coroa de espiñas, os cravos da crucifixión, a lanza coa que Lonxinos perforou o costado de Xesús, as escaleiras, as tenaces, o martelo, o látego, a columna da flaxelación, a esponxa coa que lle mollaron os labios…

A coroa de espiñas máis que un instrumento de tortura era de escarnio, pois foi a que os soldados romanos lle puxeron para burlarse axeonllándose diante de Cristo e dicíndolle: Salve, rei dos xudeus.

Non é doado o recoñecemento dos santiños dos cruceiros pois moitos deles están moi degradados e mesmo con mutilacións. A iconografía integra achegas de lendas populares, das escrituras relixiosas e tamén reminiscencias de cultos pagáns. É moi coñecida a táctica empregada pola igrexa de servirse de lugares ou datas nas que tiñan lugar celebracións de cultos pagáns, para santificalos coa entronización dun santo que, de xeito habitual, tamén recolle as funcións encomendadas aos ídolos anteriores. A reforma luterana criticou fortemente o culto aos santos chegando a afirmar que era unha forma de politeísmo no que sobrevivían os deuses que a igrexa non lograra extirpar.

Para o recoñecemento e identificación dos mesmos utilizábanse os chamados atributos ou sexa, obxectos reais ou convencionais, que acompañan á escultura e que serven para recoñecer a personaxe. Os atributos poden ser xenéricos, que abarcan a todos os santos pertencentes a un determinado grupo; por exemplo a folla de palma que levan todos aqueles que foron mártires, a mitra e o báculo dos bispos, a tiara e cruz pontifical (de triplo brazo) dos papas, o hábito das ordes relixiosas, o crucifixo e a caveira dos santos penitentes, etc. Os atributos individuais son os propios dun santo determinado, así santa Lucía, ademais do atributo xenérico da palma do martirio, conta co propio dun prato ou vaso con dous ollos, san Lourenzo acompáñase dunha grella pois a lenda di que foi torturado por orde do emperador Valeriano e remataron asándoo nunha grella; no medio do tormento aínda tiña o valor de pedir que lle deran a volta para asalo polo outro lado. San Estevo, tamén diácono, foi o primeiro mártir cristián e foi asasinado a pedradas e cóntase que Saulo, o que máis tarde sería san Paulo, era o encargado de gardar as capas dos verdugos.

Rematamos así este artigo co desexo de que sexa de utilidade para entender a linguaxe dos cruceiros.