Hixinio Cambeses Carrera por Marcos Seixo

Hixinio Cambeses Carrera por Marcos Seixo

Foi un dos mellores e máis prolíficos músicos e compositores galegos da súa época, nomeadamente no que atinxe ao ámbito das bandas de música populares. Naceu no lugar de Cornide na freguesía de Antas (A Lama-Pontevedra) en 1900 no seo dunha familia humilde, sendo o máis vello de cinco irmáns, dous varóns e tres mulleres, amosando desde ben pequeno extraordinarios dotes musicais, que desenrola no ámbito familiar a carón do seu pai, Xosé Cambeses, que ao igual que o seu avó Gregorio Cambeses, formara parte da banda de Antas e tiña coñecementos na materia. Coñecementos que transmite tanto a Hixinio como ao seu irmán, que morre en plena infancia deixando a Hixinio privado dun grande compañeiro de xogos infantís co que ademais comezara a tanxer as primeiras melodías. 

Este feito suporá un forte golpe para o músico, que sempre foi unha persoa dunha grande sensibilidade; o que o levará a caír nunha severa depresión, que será algo así como un preludio das vivencias psíquicas que terá ao longo da súa existencia. Nesta primeira xeira concilia pois os primeiros estudos escolares cos musicais e as tarefas de aprendiz de carpinteiro, ás que ao parecer lles daba moito xeito. Este oficio serviulle para poder soster a familia a partir do intre en que morre o seu pai na emigración americana.

Hixinio Cambeses

A súa aprendizaxe musical é fundamentalmente de carácter autodidacta, mistura de talento natural, vocación, tenacidade e traballo entusiasta. Tocaba a maioría dos instrumentos da banda, mais cunha predilección especial polo bombardino.

Na freguesía natal, sendo aínda un mozo, crea unha escola de solfexo e en 1926 funda unha agrupación infantil, a Banda Celta, cun repertorio composto case exclusivamente por temas da súa autoría. De entre eles destaca o titulado “Ard’o eixo carballeira”. Desta banda sairán moitos e importantes músicos de banda.

Banda celta

Banda Celta de Antas

Banda de Ordes

Banda municipal de Ordes coa sua directiva en 1932. Hixinio Cambeses no centro da segunda fila

directivos da banda

A partir de aquí pasará a dirixir algunhas recoñecidas bandas de música galegas como a Agrupación Musical de Ordes, na que se incorpora en 1932 e a Banda de Viveiro en 1933. Axiña casa coa viveirense Xosefa Souto. Nesta etapa continua exercendo con intensidade o seu labor creativo como compositor, e irase consagrando como un verdadeiro experto na fusión de elementos tomados da música das bandas militares cos característicos do que denominamos musica culta e cun grande influxo da musica de raíz galega. Aínda que tamén crea pezas nas que dominan os ritmos e sons de moda no momento, nomeadamente os achegados de países afastados, vencellados a nós debido ao pulo da emigración americana.

Banda de Viveiro

Banda de Música de Viveiro, no período en que a dirixiu Hixinio Cambeses, nos anos previos ao tráxico 36

En abril de 1931 preséntase polo Partido Radical Socialista ás eleccións municipais que deron orixe á Segunda República. Pouco antes, e como mostra da súa maneira de pensar, publica en La libertad de Pontevedra un artigo titulado “¡La aldea despierta!”:

“Hace no muchos años apenas se escuchaba hablar de República en la aldea; la mayoría del pueblo creía que profesar el ideal republicano era ser un salvaje, un bandido,un hombre sin creencia alguna, según hacían creer los representantes del caciquismo. Los tiempos cambiaron. Hoy no es así, todo ciudadano, el más y el menos, llegó a convencerse de que la justicia y libertad del campesino está en manos del republicanismo y el socialismo (…) Aquellos tiempos de antaño se pudrieron completamente en que el infiel predicaba al pueblo haciéndole creer que su ideal era el más sano, prometiéndole carreteras, caminos vecinales, puentes, mil ofertas, pero al fin el cacique lo único que pretendía era el voto para conservar el poder (…)”

Topábase en Viveiro cando o 18 de xullo de 1936 se produce o alzamento militar fascista contra o goberno lexítimo da República. Comeza entón unha enxurrada de detencións que afectou intensamente á contorna persoal do músico, fervoroso esquerdista, republicano, agrarista e simpatizante do nacionalismo do Partido Galeguista, que decide organizar unha Comisión de Axuda aos Presos xunto co mestre e membro das Mocidades Galeguistas Xosé Gueimunde López; organización que será disolta en breve polo exército sublevado que detén a Hixinio Cambeses e suspéndeo de emprego e soldo como director da Banda de Música de Viveiro e profesor da Escola de Musica Municipal. Aínda que algunhas fontes apuntan a que estivo encarcerado na Illa de San Simón, ao parecer foi recluído na prisión de Monforte. Dous anos nos que, segundo el mesmo contaba, padeceu todo tipo de torturas, vexacións e aldraxes.

En 1942 élle levantada a inhabilitación e continúa o seu periplo como director de bandas; un labor duro e mal pago que implicaba moitos desprazamentos a pé para tocar lonxe da casa, atravesando dificultosos e longos percorridos. En plena posguerra marcha como director para a Banda das Nocedas de Monforte, na que permanece até que en 1944 se despraza a Cuntis, onde xa estivera brevemente nos anos 30, para levar de novo a batuta da Banda Municipal de Cuntis até 1948. Foi quizais o director máis importante que tivo esta banda. Compuña a maior parte dos temas que tocaba a banda. O máis popular era o pasodobre do “Zumba Loureiro”, aínda que todos os pasodobres dos pasarrúas eran da súa autoría e os mantiña sen títulos. Este home coñecía ben os seus músicos, e nos temas que compuña, procuraba cargar máis nos instrumentos mellor manexados (así adoitaba cargar nas trompetas en determinadas pezas). Ademais dada a teimosa perseveranza do director na necesidade de que os músicos non só conseguiran unha boa execución instrumental, senón que ademais procuraran manter sempre un aire marcial ben acompasado e coordinado ao desfilar; os pasarrúas resultaban dunha pasmosa vistosidade.

Banda de Cuntis

Banda de Música Cuntis con Cambeses

Banda de Cuntis

Banda de Cuntis con Hixinio Cambeses. Uniforme de verán

Os desprazamentos que non eran moi longos facíanos a pé. Mais tamén facían algúns a lugares afastados, mesmo a Portugal. Neste caso desprazábanse nun autocar das empresas locais El Rápido de Cuntis ou no Garrido.

Cambeses foi unha persoa moi innovadora, foi o responsábel de introducir as gaitas na banda. En Cuntis, terra con moita tradición de grupos de gaitas, había moi bos gaiteiros solistas polas aldeas, e Cambeses axudouse da súa destreza para introducir o instrumento tradicional na banda, como unha mostra máis da súa teima de incorporar elementos da tradición musical galega nas bandas de música. Desta maneira converteuse na primeira banda popular galega (non militar) que incluíu gaitas na súa formación. Pauta que tamén manterá despois na banda de Padrón. Incorporou tamén un novo uniforme de verán moi vistoso con sahariana e gorra branca.

Algún dos músicos desta banda aínda vivían cando comecei as miñas pesquisas sobre ela, e lembro que me contaban con paixón unha curiosa anécdota sucedida durante unha actuación en Redondela. Xa foran advertidos  por compañeiros da Banda de Mondariz, de que tiveran conta porque había xente con ganas de liorta. Alí presentáronse un grupo de matóns coa intención de rebentar a festa; algo que adoitaban facer con todas as bandas que actuaban en Redondela. Os primeiros en saltar foron o baixista Antonio Guerra e o gaiteiro Antonio das Gomas. Ao parecer houbo puñazos e pancadas de todo tipo, dados mesmo con atrís e algúns instrumentos. Este episodio fixo que foran coñecidos popularmente, como O Terzo Branco.

Nos descansos da banda, era costume que tocaran os gaiteiros sos coa percusión como un grupo independente. Lembremos a letra do que fora en todo Cuntis un pasodobre de grande popularidade:

 Somos de Róncalleopeito,

compañía Xan Fungueiro,

parentes de Carabuñas,

familia Zumba Loureiro.

Cantamos, aturuxamos,

temos cunchas e cuncheiros,

ferriñas e tamboriles,

foles, gaitas e gaiteiros.

Somos da vila de Cuntis,

onde a iaghua sae fervendo

e os chorros curan á xente

aínda que veñan morrendo

A sona que acadou a banda coa incorporación dos nove gaiteiros aumentou a rivalidade xa existente coa veterana Banda da Bragaña (na freguesía de San Fiz de Estacas, Cuntis), tal como se pon de manifesto nas coplas que estes lles cantaban para incomodalos:

Sodes da Banda de Cuntis,

sodes feitos de cartón,

se vos faltan as ghrileiras

non valedes un patacón.

A citada sección estaba integrada por nove gaiteiros: Roberto de Chaián (Moraña), Armando (de Trambosríos, Moraña), Antonio Mesejo “Pinón” e Manuel Mesejo “Pancho” (de Laxos), Pepe o Rapeiro (do Casal), Pepe das Ghomas (de Troáns), Avelino Martínez (da Hervés-Troáns), e os irmáns Xosé e Farruco Couto (de Troáns). Máis adiante, cando Pinón marchou facer o servicio militar incorporouse Xosé Fuentes, de San Martiño de Laxe (Moraña). Todos eles procedían da música tradicional e, como acontecía coa maior parte dos nosos gaiteiros, non sabían solfexo, tocaban totalmente de ouvido, o que supuña teren que facer un maior esforzo para memorizar as pezas. A popularidade da sección foi tal que son moitos os músicos que recordan unha ocasión en que coincidiron nunha actuación na Praza do Ferrol en Cuntis coa Banda Militar da 82 Munición de Vigo. Esta formación musical gozaba de gran prestixio en toda Galiza e contaba daquela con vinte e dous gaiteiros, todos eles soldados de remprazo. Segundo contan, o director da banda viguesa achegouse a Cambeses e díxolle: “Hixinio, se tivera os teus gaiteiros chegaba á fin do mundo”. Non foron estas as únicas palabras de admiración e alento que Cambeses recibiu de moitos dos músicos máis prestixiosos do momento polo feito de ter dado vida á primeira e a mellor sección de gaitas con que contaban as bandas da Galiza daqueles tempos.

En 1948, despois dun fugaz período dirixindo a banda de Monterroso, marchou para Padrón como director da Banda Municipal. Na vila de Rosalía cultivou como de costume moitas e rexas amizades, pois era un home que irradiaba un grande magnetismo, cunha personalidade entrañábel que deixaba sempre unha fonda pegada alá onde ía. Nestes anos seguiu indo decote a Cuntis, onde tamén tiña moitos e grandes amigos. Sufría manía persecutoria. Quedara tocado debido á presión e ao medo a que fora sometido despois do alzamento militar do 36, con continuas detencións, encarceramento, torturas, malleiras e sancións laborais e económicas. Vivencias que fixeron que se convertera nunha alma atormentada en debate permanente entre a creación e o sufrimento. Estando en Cuntis metíanselle cousas na cabeza, como que lle querían pegar ou matar. O certo era que lle tiña medo aos falanxistas e por iso, xa estando na banda de Padrón, cando ía a Cuntis paraba na fonda de Calveiro, pois era amigo de Baldomero Andrade, que militaba na Falanxe, e na súa casa sentíase máis seguro.

1933

Revista Ritmo ano V n 74 1933 15 novembro

ritmo 1934

Revista Ritmo ano VI n 90 1934 15 xullo

En 1949 quíxose suicidar cortando a xugular cun blíster de pastillas; despois guindouse desde o balcón da casa de Calveiro. Malferido, arrastrouse até a fonte da Praza das Árbores, onde foi topado ao amencer por Baños, o sancristán. Trasladárono axiña ao Hospital Provincial de Pontevedra onde, unha vez recuperado, aganouse cunha saba. Sen dúbida aínda que cos debidos matices teriamos que consideralo unha vítima mortal do franquismo.

Cambeses é autor de máis de duascentas pezas, entre as que salientan a xota Campanas de Oro, Unha noite no Santo CristoUna vez en La HabanaNosa Terra¡Adiós, para siempre!Zumba Loureiro, Arrenégote  demo, ¡Ard’o eixo carballeira!Cantigas d’a ríaE si mo deches foy no muiñoFlores de la calle, Cantigas da ría, Marcha republicanaUna tarde en Zaragoza… Esta última é mencionada en El Correo de Galicia e nalgún estudo posterior como El sitio de Zaragoza. Trátase obviamente dunha gralla involuntaria, pois como é ben sabido El sitio de Zaragoza é unha das  máis coñecidas obras do director, compositor e pianista Cristóbal Oudrid. Na súa produción tamén conta con moitas obras con ritmos postos de moda pola emigración: danzón, habanera, polca, tango, charlestón, balada…

Artigo Cambeses

A súa peza máis coñecida quizais sexa Unha noite no Santo Cristo, inicialmente composta para banda aínda que se popularizou como folk. Dela conservamos unha versión de Os Campaneiros de Vilagarcía de 1966, rexistrada no disco como tradicional, 4 anos despois (1970) aparece un arranxo manuscrito para banda de gaitas de Herique Otero e no 72 outra versión de Os Cruceiros. En 1980 aparece no disco O berro seco de Milladoiro a versión que se fará máis popular mesmo a nivel internacional, aínda que segue sen mencionarse o autor. Na actualidade contamos con versións desta peza interpretadas por artistas tan destacados como Carlos Núñez, Susana Seivane ou Liam O’Flynn. Tamén foi designada como Alborada da Lanzada. Hai quen suxire que debe de estar inspirada, máis que no Sto. Cristo da Lanzada, no de Cenlle (A Lama). Aínda que tamén podemos considerar que se trata da romaría do Santo Cristo de San Fins de Estacas (Cuntis), na que a veciñanza acompaña o Cristo en procesión pasando polo singular Vía Crucis formado por 14 cruces de pedra, unha festa moi arraigada, e á que asistía sempre Cambeses mentres estivo na vila termal dirixindo a banda municipal.

Aínda a día de hoxe segue sendo un músico venerado en todos os concellos polos que pasou, especialmente no seu concello natal, onde se mantén a tradición de que todas as bandas que van tocar fagan unha pausa no camposanto de Antas para tocar unha peza diante do seu sepulcro. O Concello da Lama erixiulle un monólito na súa memoria na praza da vila no ano 1999.

Recursos informáticos e bibliografía

LOURO JUSTO, María Erundina, Xosé Cambeses Carrera, “Un sancho con xestos de Quixote” en https://pontevedraviva.com/opinion/1686/hixinio-carrera-cambeses-sancho-quixote/?lang=es

CAMPOS DE LESTA, “Higinio Cambeses Carrera” en http://ordestories.blogspot.com/2017/01/higinio-cambeses-carrera.html

VILLAVERDE RUIVAL, Cristina, “Hixinio Cambeses, Humanista e compositor” en https://concellodalama.com/hixinio-cambeses-humanista-e-compositor/

ÍNSUA, Emilio Xosé. “Da tradición musical de Viveiro (V)” en http://ainsuadoinsua.blogspot.com/2016/10/

SEIXO PASTOR, Marcos, “Algúns casos relacionados coa represión en Cuntis” en http://www.blogoteca.com/cuntis/index.php?l=1&pag=1

SEIXO PASTOR, Marcos, “As bandas de música no concello de Cuntis”, A Taboada VI (Cuntis-Moraña, decembro 2002), pp. 7-32.

SEIXO PASTOR, Marcos, “Os nosos músicos. Gaiteiros de Cuntis: de Miguel da gaita e Pepe de Pedro aos Airiños de Cuntis”, A Taboada V (Cuntis-Moraña, xullo 2002), pp. 115-148.

Marcos Seixo Pastor

Marcos Seixo Pastor

Profesor de Galego

Chámome Marcos Seixo. Aínda que a miña chegada ao mundo tivo lugar en 1959 na rúa de San Marcos en Lugo, na casa da miña avoa, fun concibido e criado en Navia de Suarna, onde pasei unha feliz infancia e a onde regreso cando menos dúas ou tres veces ao ano. Por mor da profesión do meu pai, estivemos vivindo en distintos concellos. Asentámonos finalmente en Cuntis (Pontevedra), onde vivo a día de hoxe na aldea de Castrolandín.

Fixen estudos de Filoloxía en Compostela e os últimos 16 anos fun profesor do IES Valle Inclán de Pontevedra, até a miña “xubilación forzosa por incapacidade” no ano 2016. Neste instituto coñecín aos compañeiros do grupo de teatro Argallada, algúns deles impulsores do blog devellabella, no que ando a colaborar con algún traballo.

A miña vida na actualidade segue a ser bastante activa, pois podo dedicar o tempo ás miñas moitas afeccións, entre elas escribir. Alén diso tamén son afeccionado á música tradicional, ás motos, sobre todo ás clásicas, a coidar as viñas, e tamén a nadar, podendo ser, no río de Navia

Blog

Ao pé do alambique. A caña e os licores tradicionais galegos

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

Vinteoito de decembro. Día dos Santos Inocentes por Marcos Seixo

Vinteoito de decembro. Día dos Santos Inocentes por Marcos Seixo

Aínda que na actualidade é un día repleto de humor e retranca, a súa orixe, mitolóxica ou real, está marcada polo horror: o episodio da matanza de todos os nenos menores de dous anos nacidos en Belén, ordenada por Herodes para desfacerse do suposto “Rei dos xudeus”, cuxo nacemento fora anunciado polos profetas. Se ben a Igrexa conmemora este evento o 28 de decembro, segundo o Evanxeo de Mateo, a matanza sucedeu tras da visita dos Reis Magos a Xesús, polo que realmente tería que ser despois do 6 de Xaneiro. Ao longo da historia, a celebración foi mudando e entre os acólitos dos cregos comezou a ser habitual o costume de gastar bromas nese día. Unha práctica que se trasladaría axiña ás familias. Trátase dunha xornada alegre e chea de brincadeiras entre amigos e familiares ás que adoitamos chamar inocentadas.

Gástanse todo tipo de brincadeiras neste día, mais hai algunhas que se repiten de xeito recorrente en todas partes. Así é moi común que, coas debidas precaucións, ese día os xornais publiquen noticias falsas con algún tipo de trampa na que pican moitos lectores. Algo parecido adoita acontecer con outros medios: radio, televisión…

Un dos enredos típicos deste día é mudar a hora dos reloxos da casa para que alguén chegue tarde a algunha actividade. Tamén é típico colocar un boneco de papel no lombo da xente sen que se decaten, chamar a un amigo por teléfono para facerlle crer algunha trola, colocar unha moeda ou billete no chan (a moeda está pegada con cola e o billete atado cun fío transparente que se move ao querer collelo), poñer sal no café e outras bebidas, empregar algún artigo de bromas mercado na tenda, enviar unha mensaxe a unha persoa notificando unha situación ou noticia falsa…

Algunhas das expresións que se adoita dicir ás vítimas son: Caíches por inocente!, Inocente pombiña que te deixaches enganar sabendo que neste día nada se pode emprestar!

Con todo, non en todas partes se celebra o día das bromas na mesma data. Noutros lugares do mundo celébrase o 1 de abril, como exaltación da chegada da Primavera, baixo diferentes designacións: en Italia coñécese como Pesce d´aprile; en Canadá e Francia como Poisson d´avril; en Portugal e Brasil chámanlle Dia da mentira, en Austria, Suíza e Alemaña Erster April e en EEUU e Reino Unido fool´s day.

Na Galiza cando alguén cae nalgún dos enganos propios do día dise de xeito retranqueiro: “No primeiro de abril van os burros onde non deben ir”, pois o Día dos Enganos do 1 de abril tiña unha longa tradición no noso país; tradición que estivo a piques de desaparecer, varrida pola presión de efemérides de raigame española como é a dos Santos Inocentes.

O día dos enganos, das mentiras ou das petas é unha data de fonda tradición entre os galegos que ten lugar no primeiro día de abril. Consiste en dar noticias falsas para enviar ás persoas onde non deben ir e outro tipo de pícaros enredos.

Non podo deixar de mencionar a importancia que no noso país teñen as inocentadas durante a celebración do Entroido, de especial tradición en terras ourensás e moi emparentadas coas que teñen lugar en Portugal durante o Entrudo, e nas que ademais dos disfraces, a sátira, a transgresión…, é costume gastar enxeñosas inocentadas. De feito moitas veces empregamos a palabra entroidada co mesmo significado de inocentada: broma pesada ou farsa propia do Entroido. Con todo entroidadas hainas durante todo o ano.

A día de hoxe e co espectacular avance dos anglicismos topámonos con propostas de palabras do ano como pode ser ‘nesting’ co significado de folgazanear ou lacazanear, designando o costume de ficar a fin de semana na casa tirado no sofá. Tamén, enlazando coa temática deste traballo, se emprega o neoloxismo trolear, tamén con orixe no inglés e co senso de enganar e que nada ten que ver co termo tan galego como é troulear, malia ter certa semellanza. Unha palabra que tamén está totalmente integrada no idioma é ‘fake’, que en boa medida está a suplir a nosa ‘inocentada’ de toda a vida. A partir de aquí tamén nos topamos coas ‘fake news’, noticias falsas que consisten en publicacións xornalísticas difundidas a través de portais de noticias, prensa, radio, televisión e redes sociais ás veces coa intención deliberada de enganar, desprestixiar ou obter rédito político ou económico. Mais unicamente hai coincidencia semántica coa inocentada no caso de que só se procure o humor. Aquí é onde podemos incluír medios satíricos como o coñecido El Mundo Today, que publican noticias falsas pero non desinforman, xa que o contexto do medio é coñecido, a falsidade evidente e o seu obxectivo é unicamente humorístico.

Marcos Seixo Pastor

Marcos Seixo Pastor

Profesor de Galego

Chámome Marcos Seixo. Aínda que a miña chegada ao mundo tivo lugar en 1959 na rúa de San Marcos en Lugo, na casa da miña avoa, fun concibido e criado en Navia de Suarna, onde pasei unha feliz infancia e a onde regreso cando menos dúas ou tres veces ao ano. Por mor da profesión do meu pai, estivemos vivindo en distintos concellos. Asentámonos finalmente en Cuntis (Pontevedra), onde vivo a día de hoxe na aldea de Castrolandín.

Fixen estudos de Filoloxía en Compostela e os últimos 16 anos fun profesor do IES Valle Inclán de Pontevedra, até a miña “xubilación forzosa por incapacidade” no ano 2016. Neste instituto coñecín aos compañeiros do grupo de teatro Argallada, algúns deles impulsores do blog devellabella, no que ando a colaborar con algún traballo.

A miña vida na actualidade segue a ser bastante activa, pois podo dedicar o tempo ás miñas moitas afeccións, entre elas escribir. Alén diso tamén son afeccionado á música tradicional, ás motos, sobre todo ás clásicas, a coidar as viñas, e tamén a nadar, podendo ser, no río de Navia

Blog

Ao pé do alambique. A caña e os licores

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

Un verdadeiro motor de progreso para o noso idioma por Marcos Seixo

Un verdadeiro motor de progreso para o noso idioma por Marcos Seixo

Fronte ao continuo e alarmante retroceso no uso da lingua nacional de Galiza, desde hai ben tempo véñense sucedendo tépedas iniciativas normalizadoras por parte de distintas administracións, así como algunhas de maior calado por parte de entidades explicitamente implicadas na cuestión como a Mesa pola Normalización Lingüística, a Asociación de Funcionarios para a Normalización Lingüística, asociacións de xuristas, ensinantes…

A día de hoxe topámonos tamén con interesantes campañas lanzadas desde o mundo da empresa, como as emprendidas pola cadea de supermercados Gadis (especialmente con motivo do Día das Letras Galegas, Nadal…), ou co emprego do galego na rotulación e a aposta polo noso cinema e moitos dos nosos produtos por parte de compañías como Eroski e outras empresas do sector… Tamén habería que ter en conta o labor levado a cabo por algunhas marcas do sector lácteo (Larsa, Feiraco, Deleite…) e vitivinícola (Martín Codax, Terras Gauda, Cabo do Mundo, Guímaro…) e en xeral, dunha parte considerable da industria alimentaria galega, que etiqueta e difunde os seus produtos na nosa lingua.

Con todo, neste país fica como materia pendente o debido recoñecemento á industria da automoción, que de modo altruísta, mesmo en momentos de forte represión para a nosa lingua, se implicou no eficiente labor de cultivo e promoción das letras galegas, e empregaron o idioma de Rosalía na escolla das súas marcas e modelos, impulsando así a extensión e o prestixio social do idioma propio de Galiza. Deste xeito, desmontando prexuízos, apostaron e apostan pola potencialidade das letras galegas para impulsar a difusión e a promoción social da nosa lingua así como a súa proxección exterior. E todo isto sen agardar subvencións ou prebendas de ningunha caste, sen agardar sequera ningún tipo de recoñecemento explícito ao seu labor comprometido a prol da lingua do noso país. E todo isto con consciencia do valor engadido do idioma, que proporciona a un tempo diferenciación e proximidade, e de que o seu uso vai ligado necesariamente á garantía de calidade dos produtos.

Neste senso temos que mencionar unha firma de automóbiles dunha evidente galeguidade, cun apelativo tan noso como é Barreiros, que alude ao apelido do seu fundador, o noso conterráneo Eduardo Barreiros. Mais este non é un caso isolado, pois tamén contamos cunha casa automobilística de enorme prestixio que decidiu, xa hai ben anos, designar a súa compañía cun nome galego, para así expresar o seu carácter robusto e fiábel. Estamos a falar da marca sueca Volvo. Decisión que contou con polémica dada a actitude litixiosa amosada polos membros de Galicia Bilingüe, que esixían “un nombre más actual, más abierto y cosmopolita, como podría ser ‘Vuelvo’”. En calquera caso o que pretendía a marca era rachar con fatigosos estigmas como o de que “un automobilista galego nunha estrada non se sabe se marcha ou se volve”.

Outras moitas marcas do sector non quixeron quedar atrás na loita galeguizadora e bautizaron algúns dos seus modelos con nomes galegos, cunha proxección non sempre exenta de controversias como no caso do Hyundai Kona, cunha clara alusión xenital que non deixou indiferente a ninguén no noso país, e que mesmo escandalizou ao resto da lusofonía, polo que se decidiu que este modelo fose bautizado en Portugal como Kauai. Circunstancia pola que os nosos veciños lusos non puideron gozar de campañas tan excitantes como a de “¡Disfruta con tu kona!” ou a de “¿Y tú qué kona quieres?” tan soadas en España.

A española Seat é propietaria da furgoneta denominada Seat Terra, inscrita en correcto galego, cun rumbo inicial  acertado que tristemente mudou e foi causa da polémica xurdida co seu posterior modelo, Seat Arosa. Polémica da que non saíu moi airosa a empresa a pesar de insistir en que a palabra da que proviña era “areosa”, e por tanto, segundo os directivos da empresa, “una forma totalmente correcta en gallego”.

Co mítico Renault 19 Chamade, a marca francesa decidiuse polo uso dun imperativo verbal galego que foi anos despois imitado por unha recoñecidísima marca de vehículos todo terreo, nacendo deste xeito o Jeep Renegade, cun certo carácter rebelde e sedicioso.

Non menos importante para o noso idioma foi a escolla galegófila por parte de Volkswagen que acuñou modelos como o Volkswagen Vento, que viña sendo o tres volumes do Golf, e tamén o Volkswagen Polo, que por motivos evidentes os portugueses designaron como Volkswagen Frango.

Nesta mesma liña teriamos que encadrar vehículos tan acreditados como o Lamborghini Marzal, o moi robusto Lancia Phedra, o Nissan Pao, o Nissan Terra, o Hyundai Terracan…, sen esquecer autos tan míticos como foron o Dodge Serra, o Kia Besta, o Ford Tempo…, e moitísimos máis modelos que son unha auténtica garantía de perpetuación para o noso idioma. Entre eles non poderiamos deixar de mencionar ao que foi o auténtico rei dos deportivos de alta gama, o auto co que todos soñamos algunha vez, O Ferrari Testarrosa.

Inocentada
Marcos Seixo Pastor

Marcos Seixo Pastor

Profesor de Galego

Chámome Marcos Seixo. Aínda que a miña chegada ao mundo tivo lugar en 1959 na rúa de San Marcos en Lugo, na casa da miña avoa, fun concibido e criado en Navia de Suarna, onde pasei unha feliz infancia e a onde regreso cando menos dúas ou tres veces ao ano. Por mor da profesión do meu pai, estivemos vivindo en distintos concellos. Asentámonos finalmente en Cuntis (Pontevedra), onde vivo a día de hoxe na aldea de Castrolandín.

Fixen estudos de Filoloxía en Compostela e os últimos 16 anos fun profesor do IES Valle Inclán de Pontevedra, até a miña “xubilación forzosa por incapacidade” no ano 2016. Neste instituto coñecín aos compañeiros do grupo de teatro Argallada, algúns deles impulsores do blog devellabella, no que ando a colaborar con algún traballo.

A miña vida na actualidade segue a ser bastante activa, pois podo dedicar o tempo ás miñas moitas afeccións, entre elas escribir. Alén diso tamén son afeccionado á música tradicional, ás motos, sobre todo ás clásicas, a coidar as viñas, e tamén a nadar, podendo ser, no río de Navia

Blog

Ao pé do alambique. A caña e os licores

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

Ao pé do alambique. A caña e os licores tradicionais galegos por Marcos Seixo

Ao pé do alambique. A caña e os licores tradicionais galegos por Marcos Seixo

Este é un tema que acho especialmente interesante tratar, tanto pola atracción que sinto polos labores relacionados coa elaboración do viño, a sidra, a destilación…, como por unha cuestión case de tradición familiar, dadas as gabanzas das valiosas propiedades da augardente que teño escoitado no seo da miña familia materna, nomeadamente en boca do meu tío César Pastor, cando me transmitía a singular historia do meu bisabó Xosé Mª Pastor, natural da Bañeza (O Bierzo), que sufriu as dramáticas consecuencias dun andazo ocorrido nos comezos do século XX, causante da morte de sete dos catorce fillos que tiña daquela.

Facenso a cana en Troans

Facendo a caña en Troáns (anos 60)

A medida que ían adoecendo, os rapaces eran confinados nun cuarto arredados do resto da familia, e o meu propio avó Tarsicio, que era o benxamín dos irmáns, despois de infectarse, foi levado para o fatídico cuarto. Ao parecer o neno pedía teimosamente que lle desen augardente, e o pai, resignado coa idea da súa inminente morte, decidiu darllo nesa ocasión e tamén nos días sucesivos, pois mentres estaba ebrio ao menos non sufría. Foi o único dos fillos contaxiados que zafou dunha morte que se coidaba segura, e isto deu pé a que toda a vida considerase que isto se debeu á augardente, á que sempre se refería como “auga de vida”. Eu non cheguei a coñecelo, pois faleceu pouco antes de eu nacer, motivo polo que recibín del o meu segundo nome. Sempre lembrarei a admiración que espertaba entre nós. Moito teño ouvido falar da súa vida de artista plástico bohemio e esquerdista, o que o levaría a estar de novo confinado en 1936, nesta xeira na prisión de Lugo, cidade na que casou. Os debuxos a tinta de Papá Tarsicio, como o chamábamos sempre, espertaban en nós un grande engado e certa gabanza. Acho que, de  ter razón o meu avó, mesmo eu tería que concluír que tamén lle debo a existencia ao celme do bagazo.

A auga de vida

Non foi só meu avó o que consideraba a augardente auga de vida, pois xa no século XIV Joan de Peratallada, “considerat un dels grans mestres de l’alquímia medieval, la precursora de la química moderna abans de l’establiment del mètode científic” empregaba para referirse á aqua ardens a expresión aqua vitae. Ao longo da historia a consideración de  “auga milagreira”, “auga de vida” ou “elixir da vida” aplicouse historicamente a distintos destilados como o coñac de Francia, o whisky de Escocia e Irlanda, a augardente vella de Portugal, o tequila de México, o ron de Barbados e O Caribe, o vodka de Polonia e Rusia…

A augardente sempre foi popularmente considerada unha bebida que alivia a dor e levanta o ánimo. Nas tabernas de vilas e aldeas era costume, e en parte aínda o é, botarlle un gorrecho ou unhas pingas ao café de pota, ou meterlle unha copa ou dúas ás sete da mañá, antes de enfrontarse ás inclemencias de pesados traballos como o dos mariñeiros, labregos, canteiros ou albaneis, para escorrentar o frío e coller forzas para facerlle fronte á dura xornada.  Son coñecidas ademais as súas virtudes no alivio do arrefriado, os problemas de hipotensión, para baixar a febre, calmar a acidez de estómago…; sendo ademais o seu uso externo un efectivo remedio tradicional en fretas para tratar as lumbalxias, como anestésico para aliviar a dor de moas e como eficaz desinfectante en feridas, chagas, erupcións, urticarias e mesmo na sarna.

Aínda que chineses e exipcios xa coñecían a técnica do destilado séculos antes de Cristo, e na antiga Grecia e Roma continuaron esta práctica, a nós chegounos, xa moi perfeccionada, coas invasións árabes. Nun comezo coa función de obter esencias e perfumes, mais axiña se empregou para a produción de alcol, a partir da destilación de viño, no seo dos mosteiros.

A elaboración de augardente a base de restollos de uva é bastante máis recente, porén lévase a cabo en toda Europa. Unha boa mostra disto son, ademais da caña galega, o marc de Champagne en Francia, o marc de cava do Penedés (Cataluña), a augardente de Liébana (Cantabria), a grappa italiana, a augardente bagaceira portuguesa…

No que atinxe á nosa augardente, á que en moitos lugares tamén chamamos caña, cañufa ou perrasca, cómpre indicar que se elabora practicamente en todo o noso país, sendo soadas, as de lugares tan diversos como Betanzos, Portomarín, Chantada, Entrimo, Monterrei, O Salnés, O Ribeiro…, mais boa parte dos vellos máis versados na materia coinciden en salientar dun xeito especial a calidade da das bisbarras de Pontevedra, Salnés, Caldas e a Ulla, sobre todo as elaboradas a partir variante híbrida que adoitamos denominar Catalán. De mozo lembro que nalgunhas tabernas e bares cando alguén pedía unha copa de caña, o primeiro que preguntaba o camareiro era: “do Ribeiro ou do país?” Pois adoitaban ter das dúas, sendo a do país (normalmente procedente de Catalán roxo) a máis cara e prezada.

Viñas de Vilaraton

Viñas en Vilarantón (Navia de Suarna), 1955

Vendima

Vendima en Coea cos cueiros

Tanto pola súa enraizada tradición na elaboración de augardentes e viños como pola miña relación afectiva con esta zona onde está o meu berce, gustaríame dedicar unhas liñas á augardente do Alto Navia (que abrangue Negueira de Muñiz e boa parte dos concellos da Fonsagrada e Navia de Suarna), unha zona que conta cunha arraigada tradición de cultivo da vide, e da que proceden moi bos e afamados augardentes de entre os que eu salientaría pola miña experiencia os de Coea (Castañedo-Navia de Suarna). Hoxe esta área está a recobrar de xeito exemplar o seu potencial apícola (baixo a marca Ribeira do Navia) e sobre todo vitivinícola, despois de anos en que moitas viñas foron abandonadas debido ao despoboamento e á practica, tan estendida durante décadas, de facer viño, e polo tanto caña, con uvas traídas desde áreas de León e Zamora. Na actualidade estanse a recuperar castes autóctonas de vide como o Branca Lexítima, Verdello, Tinto Serodio (como chamamos nesta zona ao Albarín tinto), Merenzao (ou Verdello tinto)…, e incrementando a produción despois do infausto abandono que padeceu a causa da emigración, a falta de expectativas laborais e tamén de aberracións como a construción dun encoro no lindeiro concello de Grandas de Salime (Asturias), que arrasou cunha inxente extensión de terreos dedicados á vide tanto na parte asturiana como na galega, e a espada de Damocles que supuxo o proxecto, finalmente frustrado, do salto denominado Gran Suarna que desde a década de 1950 ameazaba con asolagar varios núcleos de poboación, entre eles a propia Proba de Navia de Suarna. Aínda que de momento a produción non é moi copiosa, está comezando a producir e distribuír magníficos viños baixo a flamante IXP (Indicación Xeográfica Protexida) Terras do Navia, e augardentes baixo a indicación Orujos de Galicia.

Nas últimas décadas é habitual a celebración de festas gastronómicas dedicadas á augardente en distintos puntos do país, con destilacións públicas e catas gratuítas. As máis coñecidas son as de Cervo, Campo Lameiro, Portomarín, Arbo, Valga e A Ulla… Nesta última faise tamén, ademais da augardente de bagazo, a augardente de borras, que é o destilado dos restos que quedan nos barrís de viño despois das trasfegas. É moi prezada nesta bisbarra, aínda que eu persoalmente prefiro o sabor da augardente de bagazo.

O vapor arremuiñando

Encaixando o capacete

Á calor da fornalleira. O destilado do bagullo

Unha vez rematados todos os traballos relacionados coa vendima e a elaboración e engabexado do viño na adega, déixase aquelado o bagazo (tamén chamado bagullo ou bullo) fermentando en bocois ou en bagaceiras plásticas de maneira que, despois de que remate de ferver, haxa o mínimo contacto co aire, para o que se aperta ben nos barrís, pónselle unha capa de follas de videira atacadas con terra que prensamos ben cun pisón ou cos pés, de xeito que se conserve san até o intre do destilado.

Cumpriría indicar aquí a singularidade, propia da xa aludida zona do Alto Navia e doutras da franxa oriental galega, onde en vez de retirar o bagazo despois de feito o viño, déixase nos bocois cando se empipa o mosto, quedando a boiar na parte superior mentres o consumimos, e non comezando a destilación até que se acaba o viño. Con todo, o máis frecuente no resto do país é arredar o bagazo e gardalo, tal como eu mesmo estaba a indicar liñas arriba.

Entre o mes de novembro e decembro comeza o traballo dos cañeiros, que coa súa ou as súas alquitaras ou alambiques de cobre, establécense nun pendello da casa (nunca na adega pois a calor podería estragar o viño) e pousan a pota enriba dunhas pedras, facendo o que se chama a fornalleira perto dunha parede que, como sucede coa parrumeira da lareira, adoita estar completamente negra pola feluxe de combustións anteriores.

Antes de nada convén desbotar todo o bagullo que teña barolo e comprobar que o que imos empregar estexa en bo estado e que teña bo cheiro, pois os fedores transmitiríanse á augardente. No fondo da pota ponse palla de millo e/ou vidras e un molico de herba seca para que o bagazo non se pegue no fondo da pota e se queime en contacto co cobre. Co mesmo fin bótanse uns caldeiros de auga, aínda que algúns prefiren botar viño vello, ao que chaman o mollo, que fai que a potada renda máis, aínda que a caña perde bastante calidade. Hoxe en día en moitos casos substitúese a palla e vidras por unha grella-de-fondo metálica, de aceiro inoxidábel, que leva unha bisagras para podela encartar e que entre ben pola boca da pota.

Préndese o lume baixo o pote con vidras secas e achas de carballo. A medida que comeza a desprender vapor séguese botando bagazo, estendéndoo ben mais sen apertalo. O propio bagazo vai baixando, comprimíndose de seu e deixando sitio para cargar máis, até que consideremos que está bastante cheo e fumegante o pote. Sabemos que está a ferver cando o vapor comeza a arremuiñar, é dicir, a saír moi fino e a xirar en espiral, sinal de que xa está comezando a volatilizarse o alcol, intre en que colocamos o capacete conectado por medio da súa trompa co serpentín (nalgunhas zonas chámanlle a culebriña), que é un tubo de cobre que baixa enroscado cilindricamente e que vai nun recipiente de refrixeración, un bidón aparte no caso do alambique. No caso da alquitara non leva serpentín e o vapor sobe por dentro da parte superior, chamada copa, que é un pequeno depósito de refrixeración, polo que pasa o vapor que sairá pola biqueira. En ambos casos o bidón ou a copa están cheos de auga fría co obxectivo de arrefriar o vapor e facer que licúe e saia polo bico, no que colocamos un pauciño de vimbio afiado que servirá de guía pola que irá escorregando a beberaxe até caír na tina. De todos os xeitos é preciso indicar que é frecuente que os termos alquitara e alambique se empreguen indistintamente.

A selar as xuntas

A caña facendo o rosario

Cómpre ter coidado ao colocar o capacete, e despois tamén ao desmontalo, en golpealo con coidado e sempre coa palma da man ben aberta para non producir deformacións no cobre. Neste intre faise unha masa con auga e fariña centea, que é a máis pegañenta e evita fugas de vapor se a botamos nas xuntas (entre a pota e o capacete, entre a trompa e o serpentín…, e nas xunturas da propia pota en caso de traballar cun alambique feito con placas de chapa de cobre remachadas en vez de soldadas). É moi importante coidar que se manteña unha temperatura estábel para que non saia a caña demasiado rápido nin amodo de máis, pois ademais de saír unha caña peor, vai render pouco.

Un bo cañeiro decátase de se a caña está a saír ben, simplemente polo ruído que fai ao caír. Ten que saír un fino fío e continuo que ao deitar na tina que puxemos para recoller a caña faga o rosario ou que rece, é dicir, que produza como un sarillo de pequenas burbulliñas que tardan en desfacerse. Se nalgún intre deixa de facer o rosario é que está a deitar demasiada caña e convén sacar algo de leña para que volva ao seu. Tamén pode darse o caso de que en vez de saír a fío o faga a pingas, polo que cómpre botarlle algo máis de leña e unhas vidras.  Isto é mais doado se en vez de traballar con leña o facemos con propano, pois os fogóns pódense regular manualmente segundo nos interese. A bombona ás veces remata cubríndose dunha capa branca, unha especie de xeada, que podemos evitar se a mantemos nun capacho cheo de auga. Na casa uso sempre un fogón de propano, pois é máis limpo e cómodo, malia a popular crenza tan estendida, e probabelmente fundamentada, de que a leña fai unha caña de maior calidade.

Antes do 1936 había aldeas que tiñan pote da Sociedade de Agricultores. Despois, co chamado Movimiento Nacional, houbo que agochar estes potes, pois só se permitían os que tiñan un titular que o explotaba a nivel particular. Normalmente os cañeiros instalábanse nunha casa e alí facían a caña de todos os veciños da aldea, cobrándolle a cada quen en función do número de potadas que facían, correndo por conta do dono da casa a leña e ás veces a comida. Isto é normal aínda a día de hoxe, aínda que en menor medida pois xa hai veciños que teñen alambique de seu ou en réxime de propiedade colectiva nalgunhas aldeas.

Facendo caña

Canda o cañeiro adoitaba ir un aprendiz, normalmente un fillo ou sobriño, de maneira que podían facer quendas para atender o proceso pola noite, e así podían durmir algo. Tendo en conta que este traballo temporeiro e ambulante se pode estender entre dous e catro meses seguidos percorrendo aldeas e traballando día e noite (xa que teñen que aproveitar ao máximo o tempo en que está desprecintada a pota, pois pagan a Facenda en función disto) podemos decatarnos da dureza deste oficio, pois o pouco que se durme faise no chan enriba duns sacos ou da palla, e desde logo a fama que sempre tiveron de sedutores e mullereiros, ao igual que sucedía no caso dos muiñeiros, arrieiros e tamén doutros oficios cun alto compoñente nocturno, isto sempre tivo, polo que me teñen contado, máis de mito e de fantochada que de realidade.

Para facer a caña o ideal é agardar a que veña un día cincento de choiva, tedioso, morriñento…, pois, ademais de non haber moita cousa que facer, resulta máis agradábel botar as horas á calor do lume; xa que ademais non faltan nunca as continuas visitas dos veciños e os parrafeos e contos ao pé do alambique, as catas da caña ou do viño novo da casa. Téñenme contado que tradicionalmente era case unha festa, pois a parolada e os risos sempre ían acompañados duns arenques, unhas liscas de touciño entrefebrado ou unhas frebas asadas na propia fornalleira do pote.

Unha proba que adoitamos facer para catar o produto é botar un pouco de augardente na palma das mans, fregalas ben e achegalas ao nariz: se nos ceiba un intenso arrecendo a bagazo fresco, a caña é boa. Entre outras lembranzas aínda me vén á cachola un veciño meu xa finado, Ramiro da Caeira, un home duro, forte, moi traballador, paveiro, sempre disposto a botarlle unha man á veciñanza nos seus trafegos… Estabamos falando e tomando un viño e como durante a destilación é normal que se encha a estancia de mosquitos, atraídos pola calor e o recendo da caña e o bagazo, entroulle un no vaso e eu case escacho a rir cando, mirando o becho, dixo coa súa peculiar retranca “Amigho, aghárrate que vas de viaxe”, e chimpou o viño pola gorxa abaixo dun só grolo.

No proceso de destilación distinguimos tres partes: a cabeza, o corpo e a cola. A primeira é a caña que sae ao comezo e que debido ao seu contido en metílico convén rexeitar, ben gardándoa para usar na limpeza dos gabexos ou ben guindándoa directamente ao lume da fogueira, algo que produce unha bela labarada, que puidera facernos pensar nunha orixe ritual, mesmo esotérica. Con tirar un vaso de caña é suficiente. O corpo ou corazón é a parte esencial tanto cualitativa como cuantitativamente e comeza a saír inmediatamente despois da cabeza, e na medida en que se vai acabando o proceso e vai diminuíndo a gradación do produto que sae, até se tornar no que denominamos purrela, que unicamente serve para rebaixar a caña que levamos feita en caso de estar demasiado forte. Por iso cómpre ila probando para que non nos pasemos e a caña fique frouxa de máis. Hoxe en día emprégase con esta función un densímetro, tamén chamado alcolímetro. 

Se queremos que a augardente rasque cómpre deixala a 21 ou 22 graos na escala da caña, algo así como un 55% ou 65% de alcol. A última caña que sae, a cola, non convén aproveitala demasiado pois nese intre a pota comeza a destilar de novo algo de metílico.

Durante todo o proceso é preciso controlar a temperatura da auga en que está metido o serpentín e, en caso de que estexa quente, quitar uns caldeiros e repoñer auga fría para que non deixe de condensar o vapor.

O pote que levan os cañeiros adoita ser de 300 ou 350 litros e pódeselle sacar entre dezaseis e vinte litros de caña, dependendo da gradación á que a queremos deixar e de se é caña branca ou de herbas (para esta, ao igual que para outros licores, non convén que quede demasiado forte). Ao finalizar a potada bótase a caña en garrafóns, empregando un funil ao que lle poñemos un trapo limpo ou unhas gasas para coar os lixos que poida ter.

Despois desenganchamos o capacete e sacamos os restos do bagazo, con xeito para non danar o pote, cunha gancha, a poder ser de madeira, para a carreta, coa que os iremos levando cara ao pé das viñas, onde servirá como fertilizante ao penetrar na terra cando cabemos ou pasemos a fresadora.

facendo caña

Os licores de augardente

Non pretendo con este apartado arranxar un receitario de licores tradicionais galegos senón simplemente referir e dar unhas pinceladas sobre aqueles máis usuais, sen entrar a facer unha relación meticulosa de ingredientes, cantidades e proporcións, nin describir as fases da súa elaboración.

Hoxe en día, ao igual que sucede con outras bebidas alcólicas, consómese moi pouca caña branca. O habitual, sobre todo entre a xente nova, é o consumo de derivados como a augardente de herbas, o licor café, a caña torrada, o licor de orujo (denominación oficial castelanizada con que se denomina e distribúe o licor ou crema de augardente), a augardente de guindas, de arandos, de laranxa…, e nos locais de hostalaría está moi vixiada polas autoridades a posesión de augardentes caseiras, cuxa comercialización está prohibida, e sérvense só aqueles licores industriais, envasados en botellas debidamente certificadas e etiquetadas; aínda que en moitas ocasións non proceden das nosas augardentes senón de alcol etílico e non teñen o característico sabor a caña, unicamente saben a azucre e ás froitas, herbas e outros aditivos con que se elaboran. De feito, legalmente no etiquetado por lei débese indicar, por exemplo, se se trata de augardente de herbas ou licor de herbas, segundo se elabore con caña ou con alcol. 

A caña de herbas feita por destilación é o licor artesán máis tradicional no noso país. Elabórase xa no propio alambique poñendo sobre o bagazo as herbas do noso gusto. Normalmente empréganse algunhas das seguintes herbas, especias ou flores: menta, camomila, herba luísa, romeu, ourego, tomiño, coentro, flor de laranxa, fiúncho, regaliz, noz moscada e canela. No destilado sae completamente incolora polo que se lle poñen uns fíos de azafrán prendidos no propio bico. Despois do destilado bótaselle o azucre e azafrán en po para adozalo e acabar de darlle a cor. Hai xente que prefire adozalo con mel, o que lle dá un gusto moi agradábel. Tamén se pode facer por maceración das herbas en augardente branca. Neste caso, antes hai que rebaixar a caña se está demasiado forte. Debe facerse con auga fervida e arrefriada, pois se o facemos directamente con auga da billa a caña tende a poñerse dunha cor esbrancuxada e leitosa. Isto mesmo debemos facelo con outros licores.

Convén indicar que o popular Cuturrús tan arraigado na zona do Bierzo (especialmente nas Médulas)  tamén é moi típico de Rubiás e outros concellos da bisbarra de Valdeorras. Trátase dunha augardente de bagazo con azucre, algunhas herbas aromáticas e medicinais, figos, pasas, abelás, améndoas, noces…, ao que se lle atribúen poderosos efectos terapéuticos.

Nalgunhas casas denominan como chartreuse a caña de herbas que elaboran; en realidade descoñezo se é porque leva algunha herba propia deste licor francés que non contén a augardente de herbas tradicional galega ou se se trata dunha simple importación léxica froito da emigración.

Para facer a augardente torrada o único que temos que facer é botarlle á caña azucre caramelizado feito por nós, que lle porá o sabor doce e a cor. Hai quen lle bota ademais algunha herba en maceración para darlle un gusto persoal. 

Se queremos facer licor-café tamén por destilación, botándolle os grans de café dentro da pota en que vaiamos facer a caña, o primeiro que nos chamará a atención é que sae completamente incoloro, polo que normalmente ponse o café a macerar en caña branca, que lle achega o sabor e a característica cor negra. Este licor comezou por ser unha bebida artesanal típica de zonas da provincia de Ourense para rematar estendéndose con grande popularidade a toda Galiza pola década de 1990. Ten un sabor delicioso mais a combinación dun alto grao de alcol e de cafeína pode causar, se nos pasamos, resacas verdadeiramente infernais. Por maceración tamén temos que preparar por forza a augardente de guindas ou de calquera outra froita. A diferencia do que fan os portugueses coa súa tradicional ginjinha (ou licor de ginja), no caso da nosa augardente de guindas é mais prezado comer o froito ben enchoupado, que beber o propio licor.

Non podemos rematar sen falar da queimada, tan típica como final das pándegas familiares. Non vou inserir ningunha receita concreta, pois cada quen ten a súa propia segundo os gustos persoais, pero si dicir que a min persoalmente non me gusta que leven demasiados ingredientes, e tamén que en caso de que sobre, sempre se pode meter nunha botella e gardala no conxelador para consumir así en frío. Na casa sempre facemos isto e asegúrovos que queda un licor moi saboroso para tomar unha copiña de cando en vez.

O habitual entre nós é que se envase en vidro tanto a caña branca como os licores e que se conserve nel até o seu consumo. O ideal é que sexan botellas transparentes e incoloras, pois así, ademais de que loce máis, vémoslle a cor e podemos evitar confusións na adega entre a augardente branca, o viño e os distintos licores que elaboremos.

Con todo, tamén hai quen envellece a caña en barrís de carballo. Eu mesmo teño probado a envasalo nunha pequena barrica de media ola que ía reenchendo por riba a medida que o consumía pola billa. O sistema funcionaba moi ben e a augardente, ademais de estar moi boa para tomar unha copiña, tiña unha luminosa cor torrada que metía cobiza. O único problema foi que, tal como xa me advertiran algunhas persoas con máis experiencia ca min, “o barril bebe máis do que bebe un”. Certamente había que botarlle por riba bastante máis caña da que se consumía, e despois de deixar de beber durante uns cantos meses o barril estaba medio baleiro.

Fontes e agradecementos 

Cómpre subliñar na elaboración deste traballo o apoio que supuxeron as publicacións do exemplar empresario galego, grande experto en viños e licores, José Posada, ao que tiven a honra de coñecer, especialmente a súa obra Os viños de Galicia (ed. Galaxia, 1978), e o inmenso traballo realizado baixo o epígrafe “Etnografía: cultura material” por Xaquín Lorenzo Fernández dentro da Historia de Galiza, coordinada por Ramón Otero Pedrayo. Non menos importantes foron as achegas de familiares e veciños polos seus testemuños, relatos e consellos, sempre tan axeitados, acaídos e proveitosos.

Marcos Seixo Pastor

Marcos Seixo Pastor

Profesor de Galego

Chámome Marcos Seixo. Aínda que a miña chegada ao mundo tivo lugar en 1959 na rúa de San Marcos en Lugo, na casa da miña avoa, fun concibido e criado en Navia de Suarna, onde pasei unha feliz infancia e a onde regreso cando menos dúas ou tres veces ao ano. Por mor da profesión do meu pai, estivemos vivindo en distintos concellos. Asentámonos finalmente en Cuntis (Pontevedra), onde vivo a día de hoxe na aldea de Castrolandín.

Fixen estudos de Filoloxía en Compostela e os últimos 16 anos fun profesor do IES Valle Inclán de Pontevedra, até a miña “xubilación forzosa por incapacidade” no ano 2016. Neste instituto coñecín aos compañeiros do grupo de teatro Argallada, algúns deles impulsores do blog devellabella, no que ando a colaborar con algún traballo.

A miña vida na actualidade segue a ser bastante activa, pois podo dedicar o tempo ás miñas moitas afeccións, entre elas escribir. Alén diso tamén son afeccionado á música tradicional, ás motos, sobre todo ás clásicas, a coidar as viñas, e tamén a nadar, podendo ser, no río de Navia

Blog

A vendima e outros labores da viña

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

A sidra e a súa elaboración artesanal por Marcos Seixo

A sidra e a súa elaboración artesanal por Marcos Seixo

Verbas sobre a cultura da sidra en Galiza e a súa elaboración artesanal

Introdución

A sidra foi desde tempos inmemoriais unha bebida moi común no continente europeo, especialmente en extensas áreas xeográficas atlánticas hoxe encadradas en Estados como España, Francia, Reino Unido, Irlanda, Bélxica, Alemaña, Portugal…

Na Península Ibérica a tradición da cultura da sidra sempre tivo unha fonda raigame en toda a área setentrional, sendo Galiza, Asturias e País Vasco as comunidades de maior produción de mazá de sidra. Con todo, esta tradición foi recuando ao longo do século XX, en boa medida como reacción á expansión do cultivo da vide. Unha remuda motivada, ben por mudanzas nos gustos dos consumidores, ben por directrices políticas pautadas desde as administracións públicas.

escanciando

A bebida do proletariado

A única comunidade do Estado en que perdurou plena e ininterrompidamente esta cultura ancestral foi Asturias, a pesar do ataque aberto da burguesía; clase social que non consumía e mesmo renegaba desta bebida, e o poder político español, difusor de proclamas tan hostís como a de que os mariñeiros asturianos eran pobres por dilapidar os cartos en sidra, cualificándoos ademais, de mortos de fame, borrachos, viciosos e depravados. O profesor, ensaísta, etnógrafo e membro da Academia de la Llingua Asturiana, David M. Rivas,  albisca esta polémica cuestión desde unha óptica cultural e social, e considera a sidra como “unha bebida labrega que a partir do século XIX se transforma en proletaria”. Unha bebida non só de labregos e mariñeiros senón tamén dos mineiros e operarios da incipiente industria e comercio, organizados en sindicatos de clase e enfrontados á oligarquía empresarial e gobernamental, que considera que o néctar da mazá radicaliza as clases operarias e as dispón á rebeldía, a ebriedade, a preguiza e a criminalidade, desestimando sen dúbida a retranqueira sabedoría popular que sentencia que “la sidra nun enfila, sólo allegra” e que os que se embebedan coa sidra é porque: “nun saben mexala”.

Durante o franquismo foi decaíndo, pasando a ser considerada unha bebida anticuada, de xente marxinal…, e relegando o seu consumo ao ámbito rural. Nas décadas dos cincuenta e sesenta, a promoción do monocultivo lácteo e a inminente demanda de terreos axeitados para pasto reduciu drasticamente os cultivos de maceiras no prados ao igual que o fixeron as plantacións masivas de eucaliptos noutros tipos de terreos. Prodúcese ademais un forte rexeitamento da sidra natural de toda a vida. A única sidra que se potencia nesta etapa é a adozada e carbonatada, que durante anos é a que se coñece fóra de Asturias, e é denominada popularmente como o “champán de pobres”, que xunto cos cavas cataláns non faltan na mesa de moitas familias en Nadal e outras celebracións.

En Galiza sucede algo semellante, co engadido do éxito das plantacións de viñedo que se levan a cabo por practicamente todo o país e o incremento da produción e consumo de viño. Con todo, nos anos 50 e 60 do pasado século aínda se seguía a elaborar o fermentado de mazás en moitas casas galegas, como testemuñan as lembranzas dos que xa temos unha idade, así como por ser rara a casa de labranza que non conserve a pía das mazás, o mazo e outros trebellos propios desta actividade. Porén, era xa rexeitada por moitos e considerada unha bebida complementaria, residual, obsoleta, marxinal…, que unicamente se elaboraba para consumo familiar e sen que ninguén concibira sequera a posibilidade da explotación comercial dun produto completamente desacreditado, que era designado en ocasións como “auga de mazás”. E todos ouvimos algunha vez expresións como que “a sidra ten un grao menos que a auga” ou “a sidra debilita”, “é moi fría”, “parece que ao bebela che leva os dentes prá barriga”, fronte ao viño que “quenta o espírito”, “dá forzas para traballar” e “alimenta”. Ideas que se difundiron teimosamente durante décadas nos tempos en que estaba a callar a desaparición da sidra no noso país. Convén lembrar aqueles rapaces de aldea que algunha vez chegaban á escola cos beizos mouros de viño tinto, despois de almorzar na casa as sopas de cabalo cansado; feito que escandalizaba á hipócrita burguesía urbana, que de xeito paradoxal se fartaba de dar aos seus nenos aqueles viños quinados (de arredor de 15 graos), considerados como un produto nutritivo que ademais abría o apetito, con nomes tan divulgados nos medios de comunicación dos anos 60 e 70 e tan gráficos como Sansón ou Anibal, ademais de soadas marcas como as quinas San Clemente e Santa Catalina, destinadas expresamente ao consumo infantil.

Maceiras

Maceiras

apañando

Apañando as mazás

Limpando as mazás

Limpando as mazás

Un sector económico emerxente. A recuperación

Volvendo ao tema que nos ocupa, é preciso dicir que coa arribada do século XXI vaise producir unha recuperación dos plantíos de maceira e da elaboración de sidra natural en zonas con tradición histórica como Euskadi, Galiza, Cantabria, Aragón e Castela-León, nun afán de recuperación agropecuaria e etnográfica e de busca de saídas á falta de traballo e o despoboamento do rural. Neste senso habería que salientar iniciativas emprendidas en distintas zonas do país como Ancares, A Mariña, A Estrada, Ortigueira, Noia ou Piñor. Como engadido habería que subliñar a organización de feiras, festas gastronómicas e outros eventos para a difusión deste produto e outros derivados da mazá, como a repostería e a gastronomía en xeral, o vinagre de sidra, a augardente de sidra…, ou artigos máis innovadores como o vermú de sidra, a xenebra de mazá, a sidra sen alcol, a cervexa de sidra ou cervexa de sidra con mel… No noso país cómpre mencionar a Feira da Sidra da Estrada, as festas da sidra de Bembrive (Vigo) e a de Noia, a Festa da mazá de Santo Estevo de Negros (Redondela) ou a Festa da mazá e da sidra de San Tomé de Piñeiro (Marín). Perante a aceptación popular que teñen estas novidosas propostas, o sector empresarial (nomeadamente a industria cervexeira) decide apostar, como xa se estaba a facer en Francia, Reino Unido e Irlanda, pola sidra como unha bebida con interesantes expectativas de futuro. Agora ben, búscase o lado práctico, unha bebida sen os inconvenientes que a sidra natural puidera ter para o consumidor (acidez, sedimentos, escanciado…), comezando a comercialización de variantes doces, espumantes…, en moitos casos envasadas en pequenas botellas individuais, en latas, e mesmo en barrís de sidra a presión. A realidade confirmou as expectativas previas, dando orixe no noso país a fenómenos como o da sidra Maeloc de Estrella Galicia, que está a exportar néctar das mazás de Chantada a moitos países do mundo, pero tamén a outras industrias galegas, asturianas, cántabras, vascas, catalás…, que se están a converter nun interesante pulo para o desenvolvemento económico do agro e das empresas produtoras e envasadoras.

Estrujando

Eu estrugando en S. Martinho (1989)

Estrugando

Estrugando co mestre Elías

Lagarada

Lagarada

A elaboración da sidra artesanal

Quizais algúns lectores/as se decatarán de que non afondarei demasiado nalgúns aspectos do proceso, pois non quixera resultar demasiado teimoso e redundante, xa que os tratei con maior precisión noutro traballo que publiquei recentemente nesta páxina web arredor da elaboración do viño, que é moi semellante.

En primeiro lugar tería que aludir a que as primeiras veces que fixen sidra foi en San Martiño de Laxe (Moraña), unha pequena zona que mantivo a tradición de elaborar sidra ao menos até os anos 90; tradición máis que probada na toponimia da zona, pois está a carón do monte Maceiras e a segunda aldea en importancia dentro desta freguesía chámase O Pumariño, topónimo bastante frecuente en Galiza con outras variantes como Pomar, Pomares, Pomariza…, que, con U ou con O na primeira sílaba, aluden a lugares plantados con maceiras. Por certo que nesta freguesía, ao igual que noutras da contorna, como pode ser Cequeril (Cuntis), aínda se conservan nas brañas, nas marxes de ríos e regueiros, algunhas variedades autóctonas de mazá de sidra. Tamén lembro que na zona de Vea (A Estrada) había moita mazá que era recollida por colleiteiros asturianos que a pagaban a prezos insignificantes.

Na casa na que comecei a facer a sidra tiñan maceiras de seu, pero máis adiante cando me puxen a facela eu pola miña conta empreguei mazás que me deixaban apañar veciños dos concellos de Cuntis e Moraña, pois eles xa unicamente as empregaban como alimento para as vacas. A mazá é, como moitos saberedes, beceira, é dicir, que un ano dá moitas e outro pouquiñas. Por iso aproveito para facela en anos en que hai colleita de abondo.

De seguido narrarei o proceso. En primeiro lugar é importante ter en conta as variedades de mazá que cómpre empregar. As que uso son basicamente castes específicas para o fermentado, que ademais de boas “andan moito”, como se di das mazás que producen moito mosto. As castes principais que emprego son a rabilonga, a rabiosa e os amoriños, que son mazás mais ben pequenas e algo amargas, e pola zona acostúmase a chamarlles a todas elas carrapetos. Disque convén mesturar variedades distintas (amargas e doces) e por iso tamén emprego mazás de mesa autóctonas como a mazá borracha (da cor do viño tinto), a mazá de canle (cun aspecto vidroso), a tres-en-cunca e outras mais doces como a tabardilla ou de coiro de sapo (que usan moito no País Vasco) e ás veces mesmo a golden. En todo caso é un labor que fago en outubro, cando os aparellos que se empregaron para o viño están libres e limpos.

Baixando as mazás

Baixando as mazás na estrugadora co pisón. San Martiño de Laxe 1989

esmagando

Esmagando as mazás co mazo

lagar tradicional

Lagar tradicional

O proceso comeza apañando as mazas que hai no chan, ao pé das maceiras, e que aínda están en bo estado. Só se pode coller a man as mazás das pólas máis baixas, que mesmo se poden gardar para comer pois non están mazadas. Despois hai que abanear ben as árbores para que caian, e ás que se fan de rogar hai que varexalas. Vanse gardando en sacos ou en capachos e lévanse para a adega. Alí móense na estrugadora e deposítanse na tinalla. Eu uso a estrugadora do viño que é manual. Hai que darlle con forza ao veo para facer xirar dous rolos paralelos con estrías que van trillando e engulindo a froita polo medio deles. Mais como a estrugadora que uso non é propiamente de sidra e non posúe pugas nin varetas que troncen as mazás, estas quedan moitas veces rodando enriba dos rolos sen baixar, polo que teríamos que abrir os rolos (separalos) ou ben estar todo o tempo dándolle ás mazás para abaixo cun pisón. Por iso o mellor é que antes de metelas na estrugadora troncemos á metade as mazás unha a unha, aproveitando para sacarlles as partes podres e para arredar as que non serven, e así deste xeito entran ben entre os rolos. Tradicionalmente machucábanse as mazás co mazo ou pisón (pau de madeira que nun extremo e moito máis groso) golpeándoas en vertical nunha grande pía de pedra (o que os asturianos denominan mayar, termo que tamén se usa co significado de esmagar, e á estrugadora chámanlle comunmente mayadora, así como o mazo é o mayu e a persoa que realiza esta función é o mayador). Para os galegos a malladora é unicamente esa máquina que fai un barullo do demo e que se usa para mallar o centeo ou o trigo.

A masa das mazás machucadas vai caíndo na tinalla. Hai quen aproveita para misturarlle tamén as uvas que quedaron nas viñas e que están ben maduras. Ao acabar, metémolas no cesto da lagareta do viño. Cómpre agardar a que a lagareta estexa ben chea. Cada carga da lagareta é o que chamamos un pé ou unha lagarada. De seguido poñémoslle as tampas e enriba facemos o castelo de tacos que nos axudará a facer o prensado. Despois de rematar de extraer o mosto faise o repicado do bagazo e volvese a apertar despois de esfrangullalo e deixalo macerar algún tempo; pódese repetir até tres veces. A lagareta que emprego leva o cesto de doas de carballo e o fuso de ferro. Antigamente facíase no lagar tradicional que levaba unha viga de madeira (a trabe) que baixaba a medida que facíamos xirar o fuso (que adoitaba ser dalgunha madeira ben dura para que non rachase, de buxo ou de freixo normalmente) grazas ao seu propio peso e a unha grande e pesada pedra normalmente cilíndrica ou cónica (o penso) que ía enganchada no propio fuso.

O mosto que sacamos gárdase nos barrís empregando un funil e un coador, intentando que queden o máis cheos que poidamos para que ao ferver a cachón boten fóra a maior parte posíbel dos refugallos da fermentación. Para evitar que o excesivo contacto co aire pique a sidra e nola avinagre, é conveniente que reservemos mosto a ferver nun capacho aparte para acabar de encher os barrís despois da fermentación. Insisto moito co problema da oxidación, pois a última vez que fixen a sidra metina nunha cuba de poliéster de 400 litros, que ma emprestaron pois eu tiña todos os gabexos cheos de viño (fora un ano farturento). Metera aproximadamente 200 litros, quedando a metade do espazo sen encher; cando fun probala xa comezaba a cheirar un pouco a vinagre, un problema que non ten marcha atrás, polo que tiven que tirar con ela.

En decembro furamos e metemos un espicho de carballo na parte alta dos barrís, por onde podemos sacar a sidra para probala. Nos meses seguintes convén facer unha trasfega ou dúas para retirar os pousos que se van depositando no fondo, proceso que convén facer sempre coa lúa no crescente. No devalante de marzo é o momento ideal para embotellar, mellor se está un día despexado e frío. Fágoo con botellas normais, das do viño, que lavo ben e reemprego, por suposto envasando unha a unha coa axuda dun funil e poñendo as cortizas cunha máquina manual caseira. É preciso usar rollas de boa calidade para evitarmos que se estrague a sidra, e ademais temos que gardar as botellas deitadas para que as cortizas estexan ben enchoupadas e inchadas e non entre o aire. Algunha vez temos probado a deixar algunhas botellas enterradas na adega de xeito que ao cabo duns anos, cando acordamos de sacalas, adoitan estar moi boas, pois a sidra consérvase moi ben, bastante mellor que o viño.

Para degustar a sidra, unha vez feita, os galegos non adoitabamos escanciala como en Asturias. Tradicionalmente bebíase na cunca de madeira ou de louza e servindo cunha xerra, até que se comezaron a difundir os vasos e botellas de vidro.

A min gústame escanciala nun vaso grande de vidro moi fino, o que no noso país adoitamos denominar carolino (que tamén se usa moito para o viño no Morrazo, especialmente para o Tinta Femia), pois sábeme mellor e ademais xa lle teño bastante collido o xeito. O escanciado é un proceso que revitaliza a sidra, oxixénaa, fai agromar todo o seu recendo e dálle vida ao batela contra a parede do vaso, enchéndoa de ledas burbullas, mais cómpre bebela nada máis escanciada e dun só grolo (por iso non debemos botar demasiada cantidade, só un culín, como din os asturianos), pois se a deixamos repousar vai perdendo forza e quedando de novo apagada.

escanciando

Escanciando a sidra

Hoxe en día tamén hai, ademais do xeito manual tradicional, distintos sistemas e aparellos mecánicos que escancian de xeito bastante efectivo e ademais evitan que o chan quede todo chapuzado, mais pérdese algo dese feitizo ritual de tirar a sidra como se fixo toda a vida. Vou con frecuencia por Asturias desde hai moito tempo. Antano gustábame ir en grupo polas sidrarías, e pedir a botella e escanciar nós mesmos, empregando todos o mesmo vaso para beber. A tradición era beber dun grolo e guindar o pouco que quedaba xusto polo sitio do vaso por onde puxemos os beizos. Hoxe o afán da promoción turística por parte do sector hosteleiro e da administración autonómica asturiana fixo que todo o proceso ritual se homoxeneizase tanto no xeito de coller o vaso (empregando unicamente tres dedos e non a man enteira) como no xeito de tirala, pois agora o ortodoxo é buscar o vaso co chorro e non ao revés como fago eu normalmente. Ademais xa se usa un vaso para cada un e é un camareiro o que a tira (non os clientes), e se o fas ti mesmo ás veces non che poñen moi boa cara.

Destilando o bagazo da mazá tamén se elabora unha caña de excelente calidade, que aínda que xa se comeza a explotar en Asturias, Euskadi e Normandía, en Galiza é aínda unha materia pendente. E sei que é unha boa caña porque eu mesmo a teño feito e, fronte ao que puidera pensarse, anda moito e ten unha boa gradación alcólica, que me permite deixala a máis de 60 graos. É unha augardente que entra mansa na boca e rasca ben ao baixar.

Noutros tempos nas casas de labranza galegas tamén se facía sidra de pera; se viña algún ano en que as pereiras estaban moi cargadas e non se daba comido tanta froita (pois as mazás se se gardan ben espalladas poden aguantar até febreiro; as peras duran sas moi pouco). Polo que me contaron na casa, era unha bebida moi saborosa e refrescante, e era frecuente tamén elaborar un fermentado de mistura de peras e mazás. Aínda que ao pensar en sidra de pera vennos á cabeza o popular poiré de Picardía, Normandía e outras rexións francesas, a perada é un produto tradicional de todo o norte peninsular que se está a recuperar en Asturias e en menor medida en Galiza, onde se elabora de xeito industrial como bebida doce e espumante baixo a marca Maeloc.

Recapitulación

Como expuxemos ao longo destas liñas, baixo a denominación de sidra encadramos dúas tipoloxías ben diferentes que compre diferenciar. Por unha banda a sidra natural, que se consome practicamente toda no norte da Península Ibérica (Asturias, País Vasco, Galiza, Navarra, Cantabria…) e por outra a gasificada e doce, na liña daquela sidra achampanada que se elabora desde hai ben tempo en Asturias baixo marcas como El Gaitero ou Mayador, ou doutras que tamén se elaboran hoxe con éxito de mercado en Galiza, Euskadi ou Aragón. Esta última é a única variedade que se produce e consome na actualidade en Reino Unido, Irlanda, A Bretaña…, e hoxe xa practicamente en todo o mundo. A natural é de consumo local pero a gasificada mesmo se exporta baixo diversas marcas, por ter unha aceptación nos diferentes mercados que non posúe a natural.

A día de hoxe contamos con moitas iniciativas individuais que están traballando pola potenciación da sidra artesá de sempre, cun interese que vai máis aló do obxectivo comercial, termando da preservación dunha tradición que cómpre recuperar e conservar. Estamos a falar de pequenas empresas (das que poden ser exemplos as estradenses Ribela e Peroja ou a noiesa Val do Traba) que enfocan esta cuestión non só en termos mercantís senón tamén desde unha perspectiva identitaria, cultural e étnica…, que se somos perseverantes tamén pode callar nun interesante reclamo turístico e na recuperación dun sector económico que ten un pasado e que por forza tamén lle agarda un fértil futuro.

Feira da sidra na Estrada
Feira da sidra
Marcos Seixo Pastor

Marcos Seixo Pastor

Profesor de galego

Chámome Marcos Seixo. Aínda que a miña chegada ao mundo tivo lugar en 1959 na rúa de San Marcos en Lugo, na casa da miña avoa, fun concibido e criado en Navia de Suarna, onde pasei unha feliz infancia e a onde regreso cando menos dúas ou tres veces ao ano. Por mor da profesión do meu pai, estivemos vivindo en distintos concellos. Asentámonos finalmente en Cuntis (Pontevedra), onde vivo a día de hoxe na aldea de Castrolandín.

Fixen estudos de Filoloxía en Compostela e os últimos 16 anos fun profesor do IES Valle Inclán de Pontevedra, até a miña “xubilación forzosa por incapacidade” no ano 2016. Neste instituto coñecín aos compañeiros do grupo de teatro Argallada, algúns deles impulsores do blog devellabella, no que ando a colaborar con algún traballo.

A miña vida na actualidade segue a ser bastante activa, pois podo dedicar o tempo ás miñas moitas afeccións, entre elas escribir. Alén diso tamén son afeccionado á música tradicional, ás motos, sobre todo ás clásicas, a coidar as viñas, e tamén a nadar, podendo ser, no río de Navia

Blog

A vendima e outros labores da viña

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥