Sempre en Galiza de Castelao…. por Pilar Freitas Juvino

 Sempre en Galiza de Castelao…. por Pilar Freitas Juvino

Sempre en Galiza de Castelao: defensa e reivindicación do idioma galego

A superioridade non está no idioma que se fala; está no que se sabe, no que se di e no que se fai.
Este ensaio emblemático de Castelao e referente canónico indiscutible do nacionalismo galego, foi escrito ao longo de máis de 12 anos. O autor comeza a súa escrita en abril de 1935 durante o seu desterro en Badallouce, e remata en xullo de 1947 na Arxentina. A primeira edición de 1944 constaba dun capítulo inicial titulado “Adro” e de tres “Libros” máis (I, II, III); á segunda edición, xa finado Castelao en 1950, engádeselle o “Libro IV”.

En “Adro”, Castelao boquexa os dous grandes temas tocante á lingua que van impregnar toda a obra e que son as dúas caras dunha mesma realidade: por un lado, a defensa da lingua que creou e fala o pobo galego e a súa posta en valor; e por outro, a crítica á imposición da lingua de Castela e o menosprezo sufrido durante séculos e que, como consecuencia, orixinou o rexeitamento e a xenreira que os propios galegos e galegas sentiron e senten pola lingua de seu.

sempre en Galiza

O pobo galego fala unha lingua propia, egrexia, extensa e útil (con ela pódense comunicar máis de sesenta millóns de persoas en Portugal, no Brasil e nas ex-colonias portuguesas). Foi creada polo seu xenio particular e é vehículo de tradicións seculares e dunha cultura moderna. Un idioma non é un feito individual, nin sequera colectivo, senón que nace pola “predisposición psicolóxica dun pobo”. O galego é a fala do pobo traballador e o primordial vencello social dunha nación, porque aglutina e caracteriza os elementos do grupo e mantén a potencialidade do feito nacional. “Se aínda somos galegos é por obra a gracia do idioma”. “Se se perde este, non nos queda razón para existir”.

O noso idioma é fillo do latín, irmán do castelán e pai do portugués. O galego é o latín “corrompido”, afirma. É dicir, é o resultado da evolución do latín no noroeste peninsular. Unha lingua que naceu da fusión de elementos lingüísticos prelatinos, nomeadamente léxicos, e a lingua do Lacio que, como lingua de imperio, se foi impoñendo nos diferentes territorios conquistados e á que, posteriormente, se superpuxeron elementos doutras linguas como é o caso das xermánicas. Hoxe en día adoita utilizarse o símil dos dinosauros que se converteron en aves para referirse ás linguas chamadas clásicas ou incluso mortas (el considera o latín unha lingua morta) e que, despois de séculos de evolución, xeraron tantas especificidades que permitiron desde hai centos de anos, aproximadamente desde o século IX, falar de idiomas diferenciados mais conservando o ADN do idioma primixenio, neste caso o latín. Porén, todas as linguas imperiais acaban por se descompoñer e iso será o que lle vai ocorrer ao castelán ou ao inglés. Na súa expansión está o xerme da diferenciación e da fragmentación.

O castelán é un “irmán menor” do galego, escribe Castelao. O galego fixouse por escrito antes có castelán. É a forma máis antiga das linguas neolatinas de España e a primeira que alcanzou o desenvolvemento literario, sendo cultivado cando a lingua de Castela “andaba a gatas”. Así o demostran as nosas marabillosas cantigas medievais recompiladas nos cancioneiros. O galego era nesta época unha lingua de cultura na que escribían reis coma Afonso X, o “único” rei Sabio, e D. Dinís de Portugal, e que traspasou fronteiras como lingua internacional. Esgrime o noso autor a auctoritas do Marqués de Santillana e do seu coñecido texto: “…non há mucho tiempo cualesquier decidores e trovadores destas partes, agora fuesen castellanos, andaluces o de la Estremadura, todas sus obras componían en lengua gallega o portuguesa”. A supremacía lírica de Galiza era moi superior ao resto da Península. Ninguén superou o enxeño dos nosos poetas, pois o lirismo é intrínseco a Galiza ao abrollar do ruralismo. E o que non se pode aceptar de ningunha maneira é que o galego sexa considerado un “dialecto” ou, a maior abondamento, unha “corrupción” do castelán, como se pretende afirmar por parte dos que el denomina “catedráticos de secano”.

O literatura galega rexurdiu con esplendor no século XIX da man da tríade do Rexurdimento: Rosalía, Curros e Pondal. No século XX as Irmandades da Fala reivindicaron o uso da lingua galega en todos os ámbitos e comezou a usarse en discursos, folletos, prensa e radio. Fundouse a revista Nós, editoriais coma Céltiga e institucións coma o Seminario de Estudos Galegos. Incluso un poeta andaluz coma García Lorca non puido resistir o seu engado e escribiu poemas en lingua galega. A literatura galega, xunto coa língoa caeron feridas pola hexemonía política -non cultural- de Castela no momento crítico do noso desenvolvemento; pero é inmortal e segue vivindo nos agros e rexorde acotío en todos os poetas.
O galego é “pai” do portugués, porque o idioma que se deu en chamar galegoportugués xermolou na Gallaecia, no noroeste peninsular, que pola fronteira meridional abranguía até o río Douro e, polo tanto, o xentilicio “galego” é o que lle acae e lle é propio. Poderíase dicir que o portugués non é máis que o galego levado cara ao sur nun proceso secular que se coñece como “A Reconquista”. Hoxe en día este termo é moi cuestionado polos historiadores, pois considérase que posúe connotacións máis ideolóxicas (hai quen lle chama artefacto ideolóxico do século XIX) ca históricas. De feito, esta acepción non entrou no dicionario da RAE ata o ano 1936. Castelao asume argumentos aducidos por ilustrados coma o P. Feijoo, que xa no século XVIII afirmaba que o galego non é diferente do portugués. Este é o idioma máis vizoso e fecundo, pero a lingua que fala o pobo galego é o mesmo tronco da árbore. Segundo el, os dous idiomas non nacen simultaneamente senón que de Galiza pasou a Portugal. No mesmo sentido maniféstase o P. Sarmiento ao falar da primacía lingüística de Galiza sobre Portugal e de termos sido nós os que lle entregamos o noso modo de expresarnos ao pobo portugués. Alén diso, para corroborar e reforzar máis esta idea engade unha afirmación do político e escritor portugués Teófilo Braga na que sostén: O portugués nasceu dun retallo saído da Galiza. O galego, pois, florece e “señorea” en Portugal.

Tocante á imposición, represión, desprezo e menosprezo da lingua galega, Castelao traza unha sucinta cronoloxía e sitúa o inicio deste sometemento político e lingüístico no reinado dos Reis Católicos. A partir do século XV deixan de redactarse textos públicos en galego, por exemplo os documentos das notarías ou dos rexistros, entréganse cargos de todas as institucións a xentes non galegas descoñecedoras do idioma, e a nobreza galega é enviada fóra da súa terra. Galiza queda “decapitada”. A Igrexa converteuse nun axente do imperialismo castelán, un suxeito activo de desgaleguización, persecutora do noso idioma ao nin tan sequera permitir rezar na lingua falada polo pobo. No século XIX esta situación vaise agravar por diferentes motivos. A división en provincias e o que el considera a “superstición do progreso” foron os máis prexudiciais. Ademais do idioma da Igrexa, conxuntamente co latín, o castelán será o idioma único do ensino, dos tribunais de xustiza e do exército. Incluso se chegou a castelanizar barbaramente a toponimia galega.
Castelao profunda máis polo miúdo na situación da escola galega e do problema que supón para o alumnado que o castelán sexa o único idioma oficial, e que o galego, non só non estea permitido, senón que sexa perseguido castigando ou ridiculizando os nenos que descoñecen a lingua do mestre e na que están escritos os libros escolares. Isto provoca nos nenos e nenas un indeleble complexo de inferioridade e un retraemento mental e emocional, dado que perciben que a lingua que eles recibiron da súa familia e que usan acotío na súa contorna non vale, é unha lingua inferior; e que falar castelán é falar ben e falar galego é falar mal. En definitiva, o galego foi expulsado da escola, que deveu nun importante actor asimilador, e agora din que é unha lingua rústica e inculta non apta para a literatura “seria” e os contextos formais. Tamén foi proscrito da Universidade de Sant-Iago, negándolle unha Cátedra de Lingua e Literatura Galaico-portuguesa, mentres se creou unha en Madrid. Aféannos que non se publiquen libros en galego, o escaso valor bibliográfico da nosa lingua e, asemade, moléstalles e búrlanse cando se fai.

Castelao refire con exemplos reais como a imposición dunha lingua que descoñece o alumnado, impide o progreso escolar e fere dunha maneira profunda e definitiva os sentimentos máis íntimos dos nenos galegos. Así, os escolares castelanfalantes acadan mellores cualificacións, non porque sexan máis intelixentes, senón porque coñecen a lingua do mestre ou escolante. O descoñecemento do idioma e as burlas e desprezos a quen non entende ou non é capaz de expresarse en castelán, producen un bloqueo que lle impide desenvolver todo o seu potencial e condúceo ao fracaso. Un rapaz que sofre o que el chama bilingüismo (o termo diglosia acuñaríao Charles Ferguson no ano 1959) e non pasa polos graos superiores do ensino perde a orixinalidade verbal que conservan os analfabetos intelixentes. Resulta inferior a un analfabeto. Este foi e é un gravísimo problema pedagóxico, de consecuencias dramáticas, ao producir unha atrofia da linguaxe natural “mamada na teta materna” e que desembocou no silencio literario secular dos galegos e galegas. O negar a fala propia dun pobo impide o seu desenvolvemento espiritual. Galiza ficou muda durante máis de tres séculos e chegouse a afirmar que era “muda de nacemento”. Cita a famosa frase Lope de Vega: Galicia, nunca fértil en poetas.
Castelao defende o ensino na lingua materna deica o desenvolvemento completo da personalidade, e así quedar en condicións de aprender un segundo idioma coma materia. En pedagoxía sábese que un neno que estuda na lingua na que aprendeu a falar adquire moitos máis coñecementos que se o fixese nunha lingua allea. Cita varios países nos que a lexislación, aínda sendo diferente ao caso español, respecta e/ou protexe a variedade de linguas: Suíza, Bélxica, Luxemburgo … O caso galego vese agravado pola semellanza dos dous idiomas: En Galiza é imposible corromper a nosa fala sen corromper, ao mesmo tempo, a língoa imposta, e un galego chegará a falar correctamente o idioma do Estado cando este se lle poida ensinar valéndose do galego.

Malia a imposición secular do idioma de Castela, das burlas e desprezos aos galegas e galegas e á súa lingua (cita varios exemplos de textos moi denigrantes e despectivos coa xente de Galiza e a súa lingua, páxs. 288-290), os imperialistas ousan negar esta realidade. Din que o galego é unha lingua rústica e vil, que é un dialecto ou unha corrupción do castelán, incluso tamén do portugués. Ridiculizan a nosa fala e os seus falantes. Negan a súa prohibición, e se as linguas españolas que non son o castelán esmorecen é pola forza cultural deste e pola debilidade das outras. O galego, polo tanto, “morre de morte natural”. Castelao escribe: Un atentado á súa língoa é un atentado á súa cultura. Unha língoa é máis que unha obra de arte; é matriz inesgotable de obras de arte. Cando unha lingua se impón con violencia a outra pode chegar a matala, pode chegar ao “asesinato” (adiántase Castelao a Anne Pakir que en 1991 chama por primeira vez killer language ao inglés). Un atentado contra unha lingua é un atentado contra a súa cultura: Entendemos que a violencia asimilista do idioma do Estado é un crime de lesa cultura.
Lamenta e condena a “guerra civil dos idiomas”. España ten catro idiomas vehículo de catro culturas diferentes que corresponden a cada unha das catro nacionalidades. En definitiva, España non ten un idioma único, nin unha cultura única, nin costumes homoxéneos, nin formación histórica común … Non é unha única nación senón un conxunto de grupos humanos etnicamente desunidos … Castelao distingue entre o concepto de “nación” e de “Estado”; e España é un Estado formado por catro nacións: a castelá, a catalá, a galega e a vasca. Desafortunadamente só a castelá está protexida polo Estado.

Manifesta tamén a súa oposición á posibilidade dun idioma universal e defende a existencia e supervivencia de todas as linguas. É unha cuestión de respecto e dignidade. Reproduce as palabras do escritor español máis universal, Cervantes, postas na boca de D. Quixote e dirixidas ao cabaleiro do gabán verde: … Homero no escribió en latín, porque era griego; ni Virgilio no escribió en griego porque era latino. En resolución, todos los poetas antiguos ecribieron en la lengua que mamaron en la leche, y no fueron a buscar las extranjeras para declarar la altez de sus conceptos; y siendo esto así, razón sería se extendiese esta costumbre por todas las naciones (…) y que no se desestimase al poeta alemán porque escribe en su lengua, ni al castellano, ni aun al vizcaíno que escribe en la suya.
O mito da Torre de Babel, xa que logo, non é un castigo á soberbia humana como se nos fixo crer, todo o contrario, é o signo distintivo que nos diferenza e nos fai superiores aos animais. Para el, un idioma universal sería descender na escada zoolóxica. Velaí vai a demostración: Un can de Turquía ouvea igoal que un can de Dinamarca; un cabalo das Pampas arxentinas rincha igoal que un cabalo de Bretaña. E sabedes por qué? Porque os probes animaes aínda están no idioma universal.

O verdadeiro pobo galego nunca deixou de falar a súa lingua. O castelán penetrou na burguesía, sobre todo a partir do século XIX, clase social que censura por renegar de todo o que é Galiza e de falar castelán por señoritismo: A mentalidade dos señoritos parvos concorda coa mentalidade das señoritas cursis. Ambos os dous disimulan o acento e fían o seu señorío na standardización de modos e maneiras. Malia o abandono progresivo do galego nos núcleos urbanos polos señoritos ou por aqueles que quixeran ser señoritos, este non chegou aos artesáns nin traspasou os lindeiros da cidade. Así e todo, a minusvaloración e a burla secular que sufriron os galegos e galegas e a súa lingua e cultura, produciu un sentimento de odio polo propio e de admiración polo foráneo. Moita xente chegou a interiorizar que a causa da súa pobreza era consecuencia do idioma “vil” ou “envilecido” que falaban. Lamenta Castelao que un funcionario galego, destinado a Badallouce e admirador do sur de España e do seu modo de vida, renegue da súa terra e da súa lingua. “Díxome que o atraso dos nosos labregos débese a que non falan español…”.

Tampouco concorda con que se lle chame español á lingua de Castela, porque en España hai outras linguas, españolas tamén, e manifesta o seu intenso desacordo coa postura de Unamuno tocante ás linguas do Estado. Recrimina a súa intervención nas Cortes Constituíntes en defensa da imposición do dereito e do deber de falar castelán -lingua oficial da República- recalcando que a ninguén se lle puidese esixir o uso de ningunha lingua rexional. E para amosar que era condescendente pronunciou estas verbas: Toda persecución a una lengua es un acto impío e impatriota. Ao noso autor incomódano estas palabras, pois non deixa de ser un sarcasmo que fere no máis fondo a unha persoa que está a defender na mesma sesión parlamentaria a necesidade da cooficialidade de todos os idiomas. Castealo pregúntase se non é impatriota e impío consentir que os mestres utilicen unha lingua diferente á do alumnado; acaso non é impío e impatriota que as testemuñas se vexan obrigadas a cambiar de lingua diante dun xuíz: Hábleme usted en cristiano. Considera que a impiedade e o antipatriotismo non se exerceron de forma brutal contra o galego, pero si houbo unha política asimilista que desde a monarquía se propagou e se mantén na República “encamiñada a matar por asfisia todo o que non fose castelán. Era preciso que as língoas e culturas rexionaes (somentes é nacional a lingua de Castela) viviran en campos de concentración ou sometidas ao xeneroso trato que a política liberal de Norteamérica concede aos indios”. Aquel que despreza o idioma do seu país é, realmente, un “impatriota. Mellor concepto ten de Azorín, porque valora a variedade española de idiomas e distingue entre idioma de Estado e os diferentes idiomas nacionais.

Mais a pesar de toda a maquinaria estatal despregada durante centos de anos para aniquilar as diferentes linguas e as súas diferentes culturas, co único e pretendido obxectivo de lograr unha unidade e uniformidade “nacional”, o idioma galego segue vivo. O verdadeiro pobo galego nunca deixou de falalo porque expresa mellor as nosas ideas, os nosos sentimentos, as nosas tradicións… Sodes, pois, uns “imperialistas fracasados”. Aínda non chegou o momento de “cantarlle o responso á nosa fala”, conclúe.

E para concluírmos, imos achegar este parágrafo do Libro III (páx. 348) que pode resumir o sentir de Castelao hai case un século e o de moitos galegos e galegas na actualidade:
¿Concíbese que un home en Galiza poida ser “alguén” cando non sabe ou non quer falar a língoa do pobo? As verbas casteláns, en boca de galegos, son case sempre verbas envilecidas, incapaces de resoar na concencia dos auténticos galegos; pero tamén hai concencias envilecidas por complexos de inferioridade, sóio capaces de ademiración ante poses decorativas e lingoaxes de teatro. E xa é hora de decir que Galiza será forte en España cando se negue a falar castelán e fale fortemente a súa língoa. Un galego pode falar o castelán co mesmo intrés con que fala calquera outra língoa estranxeira; pero en canto un galego fale o castelán como língoa propria deixa de ser galego sen que pos eso chegue a ser castelán.
NOTA: Para esta exposición seguimos a edición da editorial Galaxia do ano 2004.

galaxia, Castelao
Pilar Freitas Juvino

Pilar Freitas Juvino

Profesora de Galego

Son Pilar Freitas Juvino e nacín en Campo Lameiro en 1960. Os estudos primarios realiceinos na escola pública desta vila e aos 11 anos marchei interna a un colexio de Tui. Alí estudei o bacharelato no instituto San Paio ata o ingreso na USC onde me licenciei en Filoloxía Románica. Rematada a carreira, estiven durante o curso 1982-83 como auxiliar de conversa de español na cidade de Bayonne, en Francia.

De volta a Galiza, comecei a dar clases como profesora de Lingua e Literatura Galega en diferentes institutos ata recalar no ano 1986 no IES Valle Inclán. Alí permanecín durante todo o resto da miña carreira profesional.

En 2006 doutoreime en Filoloxía Galega cunha tese sobre a represión lingüística en Galiza durante o século XX, tese que máis tarde publicou a editorial Xerais baixo o mesmo título.

Desde o ano 2012 ata 2022 fíxenme cargo da dirección do centro, cargo ao que tiven que renunciar por motivos de saúde.

Considero que esta nova etapa que estou a afrontar debe ser unha etapa arrequecedora, activa e frutífera; por iso a posibilidade que colaborar neste blog ou bitácora e achegar un miúdo gran de area sobre un dos temas que máis me interesan, como é a situación da lingua galega no seu contexto histórico e social, supón para min unha gran motivación e representa unha oportunidade de dar a coñecer a nosa realidade lingüística, tanto pasada como actual.

Por unha ecoloxía das línguas

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

Por unha ecoloxía das linguas por Pilar Freitas Juvino

Por unha ecoloxía das linguas por Pilar Freitas Juvino

Cada certo tempo os medios de comunicación informan acerca da extinción ou desaparición de especies animais e vexetais. Recentemente (4/10/2024), o xornal El País fíxose eco dun artigo publicado na revista Science que titula: “A actividade humana levou á extinción 600 especies de aves”, e no antetítulo aclara que un novo estudo vén de valorar que nos vindeiros 200 anos poderían desaparecer outras 1.300 especies máis por causas antropoxénicas. En 2020, un estudo de Worlds Plants and Fungi determinou que máis do 39% das plantas do mundo se encontraban en perigo de extinción e, no último, realizado en 2023, aumenta esta cifra ata o 45%.

Mais non só se extinguen a flora e a fauna do noso planeta, as linguas morren desde o comezo dos tempos e cada vez dunha forma máis acelerada. As linguas, utilizando expresións propias da bioloxía, nacen, evolucionan, reprodúcense, e moitas delas morren. Incluso algunha chegou a ser “resucitada”, como é o caso da lingua hebrea que, despois de non ser falada durante 2.000 anos, conseguiu recuperarse e hoxe é falada por máis de 15 millóns de persoas. Nos últimos 500 anos, nomeadamente como consecuencia dos procesos de colonización e posteriormente da globalización, acentuouse esta extinción masiva. Así, podemos citar o caso do Brasil, país no cal a comezos do século XVI se falaban 1.175 linguas e hoxe restan menos de 200; ou o exemplo de Europa e Asia Menor, onde desapareceron polo menos 75 linguas das que se ten constancia.

Son dúas as principais vías da morte de linguas: as catástrofes naturais coma terremotos, maremotos, andazos, fame, seca … Estes factores afectan normalmente a poboacións máis reducidas e illadas e os procesos adoitan ser rápidos. Porén, os procesos de asimilación e substitución son máis lentos e, na maioría dos casos, inexorables; como exemplo desta modalidade de extinción acaería citarmos o caso da lingua galega, que está nun proceso de substitución secular e, de non se poñeren os remedios axeitados, vai camiño de converterse nunha lingua testemuñal, nun resto arqueolóxico ou, no mellor dos casos, nunha lingua ritual coma o latín na Igrexa. Véxase o último informe do IGE que acaba de ser publicado estes días sobre a situación da lingua galega e no que se reflicte que, por primeira vez, os falantes de castelán superan os falantes da lingua propia de Galiza, a lingua de seu.

Descoñécese o número de linguas que chegaron a existir e tampouco dispoñemos do número exacto das que se falan hoxe en día. As cifran varían desde as 6.000 ata máis de 7.000. O atlas lingüístico Ethnologue achega a cifra de 7.164, das cales 3.074 estarían en perigo de desaparecer nos próximos anos. O feito de moitas destas linguas estaren sen estudar dificulta a súa catalogación como linguas propiamente ditas, ou simplemente coma variantes xeográficas, é dicir, dialectos.

Ecoloxia das linguas

Desde o século XVII moitas linguas teñen documentado quen foi o seu último falante, o día exacto e incluso ás veces a hora da súa morte. Un exemplo clásico e profusamente citado é a lingua dálmata, lingua romance que se falaba na Costa Dálmata, actual Croacia.
O seu derradeiro falante, Tuone Udaina, finou o 10 de xuño de 1898 aproximadamente ás 6:30.

A variedade e diversidade de linguas é unha característica intrínseca ao ser humano, o homo sapiens sapiens. Forma parte indisociable do seu hábitat. As diferentes maneiras de falarmos, de expresármonos, xeradas nos distintos ecosistemas do planeta colonizado por unha especie animal, aparentemente insignificante, pero dotada dun cerebro privilexiado capaz de adaptarse a todas as contornas e crear culturas propias, permitiron a súa supervivencia e a súa reprodución ata os 8.200 millóns de seres na actualidade. A pluralidade de linguas é unha creación exclusivamente humana que nos enriquece, non unha maldición bíblica (Torre de Babel) que hai que erradicar.

O estado natural do homo loquens, o home que fala, é a convivencia co multilingüismo, entendido como as linguas que se falan nun territorio determinado, e o pluriligüismo, o número de linguas que fala unha persoa ou un grupo humano. Os datos son elocuentes. A ONU recoñece actualmente 195 Estados. De facermos unha simple división entre o número de linguas e o de Estados, resulta unha media de 36 linguas por cada un deles. O monolingüismo, en consecuencia, é a excepción e os datos existentes arestora confirman que máis do 50% da humanidade fala máis dunha lingua.

Como xa dixemos máis arriba, as linguas son un piar fundamental do medio, do oikos (casa, fogar, lugar no que vivimos), un alicerce sobre o que se constrúe unha maneira de vivir, de relacionarnos, de pensar, de sentir, de ser; en definitiva, unha cultura no sentido máis laxo do termo. Non é ata 1971 que E. Haugen acuña a expresión “ecoloxía das linguas”, e que define como o estudo das relacións entre unha lingua e o seu medio, é dicir, nun principio as linguas entre elas mesmas, logo, entre as linguas e a sociedade. Os argumentos que avogan pola diversidade biolóxica, pois a evolución depende dela, tamén se poden aplicar á linguaxe. O concepto de ecosistema baséase na percepción de que todos os seres vivos existen a través dunha rede de interrelacións, e nunha concepción holística, os campos biolóxico e cultural son interdependentes.

Se a diversidade é un requisito para o éxito da aventura humana, a preservación da diversidade lingüística é esencial, pois a lingua “xace no corazón do que significa ser humano” (D. Crystal, 2000). Ao reducirmos a diversidade lingüística reducimos o noso potencial adaptativo, xa que diminúen as fontes de coñecemento das que bebemos e nos nutrimos. Afirma L.J. Calvet (1999) que a lingua é unha práctica social no contexto da vida social, unha práctica entre outras inseparable do seu medio. Biodiversidade e linguodiversidade están entrelazadas, intimamente imbricadas e non podemos xebrar unha da outra.

As linguas, alén de seren medios de comunicación, son repositorios do coñecemento humano. Se perdemos unha parte este quedará decimado. A linguaxe é a base dunha cultura e de todas as actividades culturais. Como escribiu Castelao: “Unha lingua non é unha obra de arte, é fonte inesgotable de obras de arte”.
As linguas son, asemade, un importantísimo factor identitario que permite a unha comunidade recoñecerse a si mesma e diferenciarse das demais. Sermos “nós” e non “eles”. “Unha lingua é un emblema dos seus falantes” (Dixon, 1997). É o “pedigree das nacións” (J. Boswell,1785). É a memoria dun país, dun territorio. Unha reserva na que podemos gardar a nosa historia, o noso modo de vida, as nosas tradicións… Nela está todo o que fomos e o que somos. Vexamos algún exemplo: o galego rexistra máis de dous millóns de topónimos, un terzo de toda a toponimia do Estado español. Que nos está a indicar esta exuberante riqueza toponímica? O dicionario da RAG recolle 24 sinónimos da palabra orballo. Que podemos inferir desta profusión de termos?

Será a finais dos anos oitenta do século pasado cando se comece a profundar na visión ecolóxica dos fenómenos biolóxicos e medio ambientais, e o concepto “sostibilidade ou “desenvolvemento sostible” alcanzará unha gran repercusión mundial a partir dos anos noventa. Considerando que a lingua é un elemento estrutural do hábitat no que se creou, a linguodiversidade será un ben supremo a preservar. Unha perspectiva ecolóxica e igualitaria da diversidade de linguas debería acabar coas ideoloxías imperialistas e dominadoras, poñer remate á xerarquización valorativa que implica que unhas linguas son superiores e outras inferiores, que unhas son útiles e outras inútiles …, e recoñecer a dignidade de todos os grupos humanos que as falan. A diversidade é un valor a protexer, non só como curiosidade antropolóxica ou coma peza de museo, senón como unha creación xenuinamente humana posuidora dun inconmensurable valor intrínseco.

Moitos sociolingüistas propoñen unha fórmula política favorecedora desta ideoloxía de conservación: o principio de subsidiariedade lingüística, isto é, que todas as funcións que poida levar a cabo unha lingua local non debe realizalas unha lingua máis global. Este principio non impediría o coñecemento doutras linguas, todo o contrario, favorecería que estas desempeñasen as funcións de comunicación fóra do ámbito local, ben sexa estatal ou supranacional. De aplicarmos este principio ao caso da lingua galega, esta debería desempeñar todas as funcións posibles no territorio do grupo humano que a creou, Galiza; logo aprenderíase o castelán como lingua de Estado, lingua internacional de preto de 500 millóns de falantes e oficial en 21 países coa denominación de español; e xa coma lingua franca internacional imprescindible na actualidade, o inglés. Este plurilingüismo converteríanos nuns privilexiados ao integrármonos no ámbito da lusofonía e na amplísima comunidade de hispanofalantes (en total 765 millóns), e as funcións que estas linguas non puidesen desempeñar serían realizadas pola lingua internacional e global por excelencia, principalmente desde mediados do século XX, o inglés.

En conclusión, A. Bastardas (2017) considera que a empresa de salvagardar a diversidade lingüística terá éxito se combatemos as causas da extinción lingüística, e non só administramos coidados paliativos. Non se trata de subvencionar as linguas, como defenden as posicións máis conservadoras, senón de buscar e conseguir unha distribución adecuada das súas funcións, como sosteñen as posturas máis progresistas e igualitarias, defensoras dunha ética de conservación lingüística.

Pilar Freitas Juvino

Pilar Freitas Juvino

Profesora de Galego

Son Pilar Freitas Juvino e nacín en Campo Lameiro en 1960. Os estudos primarios realiceinos na escola pública desta vila e aos 11 anos marchei interna a un colexio de Tui. Alí estudei o bacharelato no instituto San Paio ata o ingreso na USC onde me licenciei en Filoloxía Románica. Rematada a carreira, estiven durante o curso 1982-83 como auxiliar de conversa de español na cidade de Bayonne, en Francia.

De volta a Galiza, comecei a dar clases como profesora de Lingua e Literatura Galega en diferentes institutos ata recalar no ano 1986 no IES Valle Inclán. Alí permanecín durante todo o resto da miña carreira profesional.

En 2006 doutoreime en Filoloxía Galega cunha tese sobre a represión lingüística en Galiza durante o século XX, tese que máis tarde publicou a editorial Xerais baixo o mesmo título.

Desde o ano 2012 ata 2022 fíxenme cargo da dirección do centro, cargo ao que tiven que renunciar por motivos de saúde.

Considero que esta nova etapa que estou a afrontar debe ser unha etapa arrequecedora, activa e frutífera; por iso a posibilidade que colaborar neste blog ou bitácora e achegar un miúdo gran de area sobre un dos temas que máis me interesan, como é a situación da lingua galega no seu contexto histórico e social, supón para min unha gran motivación e representa unha oportunidade de dar a coñecer a nosa realidade lingüística, tanto pasada como actual.

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥