Pontevedra e as súas casas de madeira. Evolución dos nomes das rúas
Como é sabido, a carpintería foi a primeira das técnicas de construción da arquitectura urbana medieval. Dos séculos XVI ao XVIII o verdadeiro construtor da maioría dos edificios seguía a ser o carpinteiro, aínda que hoxe en día cústanos crer que as cidades se construísen fundamentalmente en madeira, tanto que chegaron a ser coñecida como Cidades de madeira. A escaseza de construción de pedra obrigará ou fará uso dunha materia prima como a madeira, abundante no norte da península, pero á vez perecedoira e perigosa. Esta inestabilidade material das construcións, moi deterioradas pola humidade, por parte dos animais e polo lume, será unha das causas da desaparición practicamente total das casas vellas, medievais ou renacentista feitas de madeira.
Textos antigos sobre Galicia, como os de Jerónimo del Hoyo ou Cosme de Médicis no século XVII, falan destas cidades galegas de madeira, Santiago é un destes casos o mesmo que Betanzos , Mondoñedo e Pontevedra.
Como consecuencia do uso deste material combustible, os incendios son, sen dúbida, os momentos máis dramáticos da historia desas poboacións construídas en madeira. Poucas se libraron deles, algúns prodúcense por casualidade e outros en tempos de guerra sendo o lume unha valiosa arma para facer claudicar unha vila. Betanzos ardeu en 1569, como cita Manuel Martínez Santiso. Arderon máis de 600 casas, sendo necesario acudir ao rei esixindo axuda para a súa reconstrución.
Xunto a esta casa de labranza de madeira construíronse casas de pedra, de cantería ou albanelería (cachotería), aínda que estas técnicas en Galicia reserváronse, durante o século XVI, para casas nobres e os edificios máis significativos.
Como publicou Juan Juega na, Documentación notarial de Pontevedra, refírese a casas con fachadas (“fachadas” de “taboado”), supoñendo que eran simplemente táboas sen morteiro. Polo tanto, non son os marcos tradicionais de vigas e ladrillos, senón paredes de madeira . A documentación do XVII fala de “adereço de la testera de tablao“. Estas paredes serán posteriormente substituídas por outras de cantería no século XVIII. Ao longo deste século non parece que se siga construíndo en madeira, débese ter en conta que un aumento do custo da madeira paralelo ao proceso de deforestación será a causa do abandono paulatino do uso deste material.
No Arquivo Provincial de Pontevedra hai poucas novas sobre as construcións civís das nosas cidades e aldeas nas que se diga que as casas estaban construídas en madeira, no obstante, no Arquivo Municipal de Pontevedra hai testemuños da existencia destas construcións.
Hai discusións sobre se os edificios eran de madeira ou se tiveron madeira, pois os edificios dos séculos XVI a XVIII conservados ata hoxe son de pedra, material resistente aos fungos, insectos e intemperie. Na segunda metade do século XVII son abundantes os protocolos notariais en canto ás reformas das casas particulares en Pontevedra.
Un contrato asinado polo rexedor e capitán Francisco Domínguez Tenorio en 1664, que di “que vivía nunha casa con fachadas que daban á Rúa Ciega (que en 1843 chamouse Bravo y Maldonado pero dende 1854 ata hoxe é a rúa de San Sebastían) e á Praza da Platería” (esta praza en 1843 chamábase Feijoo e a partir de 1854 cambiou o seu nome varias veces polo que neste ano chamouse El Comercio e a partir de 1931 o seu nome é como na actualidade, Manuel Quiroga). Non especifica de que material está construída a vella casa pero todo indica que foi de madeira. No século XVII hai actas notariais similares, documentos onde se especifica que os edificios levantados son de madeira.
Sábese que a construción máis antiga construída en madeira é o “Consistorio da praza”, onde “esta cidade ten dúas tendas de devaxo … que normalmente aluga” a orixe das rendas é coñecida polo libro de acordos municipais desde 1604 ata 1607, no que se engade a transcrición dun foro de 1558. Neste contrato destácase un piso alto dun pendello de madeira que o concello construíra na praza da Herrería, Ferrería tal como a coñecemos, pero que tamén tivo outros
nomes como “ Plaza de la Constitución”, nos anos 1854 e 1931, posteriormente praza do Generalísimo Franco, aínda que ningún destes nomes foi capaz de suplantar ao popular de Ferrería, nome recibido pola actividade desenvolvida polos artesáns do ferro alí instalados. Era a praza Maior da vila.
A Ferrería, foi o punto neurálxico da vila, pola súa situación, tamén, por ser lugar de entrada nela do Camiño de Santiago cal segue ata o ponte do Burgo, formando a que será a súa rúa comercial. E pola porta de Trabancas será o principal nó de comunicación cara Tui e Marín, e a proximidade da porta de Santa Clara que pon a praza en relación coas mercadorías que viñan polo camiño de Ourense e Castela.
A praza foi lugar de traballo dos ferreiros, feira, mercado, entrada e saída de camiños, comercio, lugar de lecer (polo ano 1559, celebrouse unha corrida de touros, e diversas festas co motivo da paz asinada con Francia).
Hai diversas testemuñas de que as casa eran de madeira: Don Baltasar de Pazos de Borbén expresa, en 1692, cando contratou cos mestres de albanelería para refacer a fachada da súa casa en cantería “facelo de pedra é máis conveniente porque é unha obra perpetua“. As fachadas de madeira requirirían un traballo de mantemento constante, debido ao clima húmido que favorecía a descomposición polos fungos. Tamén debido á seguridade proporcionada pola pedra contra a madeira no relativo ao perigo de incendio nunha época na que estes eran frecuentes. As Ordenanzas da Vila de 1609 subliñan a afirmación de que “todas as casas son de madeira” polo que o almacenamento de palla está moi controlado “moitos incendios e danos teñen ocorrido na Villa e no Arrabal”
O momento no que a pedra substituíu á madeira non é datable, o cambio foi lento e progresivo, ambos coexistiron como afirmou Bonet Correa. A principios do século XVII chegaron a Galicia un gran número de mestres canteiros de Trasmiera.
En Pontevedra, segundo os protocolos notariais, en 1666, o prateiro pontevedrés, Francisco Sánchez, contratou cos mestres de carpintería Antonio Durán el viejo e Pedro Duran o seu fillo a reconstrución da súa casa.
O Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra conserva un folleto referente ás licenzas de construción concedidas entre o 21 de xaneiro de 1672 e o 15 de xaneiro de 1725. No que se alude a modificación das fachadas de “tablao” por outras de cantería. Tal como o expresa D. Baltasar Pazos de Borbén: “facelo de pedra é máis conveniente porque é unha obra perpetua”
Descrición das casas
As casas constaban de planta baixa e sobrado, tiñan un predio destinado a horta e cortello de animais, a planta baixa tiña unha porta de saída a rúa e unha fiestra moi pequena, a súa función dependía da actividade dos seus moradores, sendo frecuente as tendas, os talleres artesanais, lagares, bodegas…., raramente usábase como vivenda. Esta situábase no sobrado con dúas fiestras ao exterior e estaba dividida en cuartos. O sobrado estaba apoiado en columnas, creando así tamén soportais, para variados usos.
A casa estaba cuberta a dúas augas, baixo o tellado había un espazo libre que se utilizaba para o almacenamento do enxoval doméstico.
O cambio da madeira pola pedra foi a finais do S. XVII e durante todo o século seguinte, a diferencia económica entre ambas era mínimo, o que tamén animou a mudalas.
Exemplo de como estaban construídas, a imaxe , mostra o tabique de pallabarro. Tratase dun división interior. Esta modalidade de tabique, chegada de Castela na Idade Media, consiste nunha estrutura formada por cangos verticais de madeira, que van do chan ao teito, enlazados con outros horizontais, tamén poden estar dispostos en diagonal; os ocos resultantes énchense con palla e revócase o conxunto con barro. Finalmente branquéase con auga e cal.
Existen outros exemplos de substitución da madeira a pedra, dende comezo do século XVIII como os recollidos a continuación:
Ano 1706:
“Martín de la Cueva, edifica una casa de suetano y sobrado sita en la calle del puente su delantera es de tablado y pretende hacerla de piedra y para ello ponerle una columna en el que el “lintel” que ha de ponerse en una punta en la esquina de otra casa pide permiso y que es necesario que reconozca el sitio en el que se halla la otra columna”.
Ano 1717:
“”Don Jose Cadavid tiene casa que vive junto a las Torres Arzobispais tiene una casa que hace espalda a la rua das Ovellas (en 1854 chamábase Rúa Alta, en 1950/69 Sor Lucía e na actualidade Sor lucía e tamén Rúa alta). Pretende hacer y fabricar de nuevo cimientos toda ella con su delantera y partes de piedra, la que tiene es de tabla y madera todo ello viejo y podrido y lo mismo la madera de sus techos y pisos no están de ningún uso ni aprovechamiento y solo sirven para quemar, hace más de 6 años se hallan apuntaladas y escoradas, piden que le hagan reconocimiento. Juan Manuel Gutierrez de Bustillo da permiso para el reconocimiento”.
“Don Jose Antonio de Sanabria Honcasitas (vecino y alcalde más antiguo de la villa y D. Bartolome Gutierrez de Bustillo, rexidor nombraron como maestros a Juan Frailde maestro de carpintería y a Marcial de Muiños de cantería”.
Outro dos exemplos do ano1717:
“La dicha casa y maderas de la que se compone asi de puertas y ventanas…no tiene ninguna que sirba ni pueden servir para otra cosa por hallarse muy destruidas. No valen mas de cien reais de vellón y que se aprovecha en la tierra que tiene de unos 28 moyos…y que no esta libre de arruinarse y perderse la tierra y hacer algún otro daño a la vencidad y a las casas contornas y pegadas a ella…….
Esta todo carcomido del salitre, no sirve para nada…y esto es lo que declaran Francisco Frayde de 66 años, marcos González de 39 años, Marzal de 48, Alberto Corbal 45 años”.
Ano 1722:
“Reconocimiento de la casa que está en platerías de madera y arruinada, quiere hacerla de piedra. Que los rexidores D Clemente Bermudez y D Antonio Ozores reconociesen dicha casa con los adelantamientos que pareciesen convenientes sin hacer daño a los vecinos ni a la calle
Los rexidores no firmaron, sin embargo la de D Alberto Gonzalez con la mano de tal rexidor dio permiso a la fabrica contravencion de dicho auto en perjuicio de los vecinos …por lo que conviene que D Jose Antonio Carrera que se halla en su poder dicha petición y que siendo necesario se le apremie.
Testificaciones: Alberto Gonzalez pidió que diesen permiso para poner de piedra la delantera de su casa igual con las columnas como de la del coronel D Baltasar Ramón de Aldao, las dos están en la calle de La Plateria y cuya petición esta puesto en el auto.
D Clemente Vermudez de la Marza y q D Antonio Ozores de Puga y D Gonzalez Sandrianes, procurador general hiciesen reconocimiento de la casa y sitio referido, y no hallando no hacer inconveniente alguno a la calle y vecinos para fabricar, no se halla firmado la licencia”
Copia de autos:
“ Doña Tomasa de Bugarin viuda de D Diego Domínguez dice que es dueña de la casa que tiene en la calle de la platería que esta en medio de la de Catalina de landin y de la del regidor d Alberto Gonzalez desea hacer la delantera de piedra igual que la casa de Catalina Landin igual que la del regidor y que a este se le concedio permiso. Quiere”ermosearla” , pide licencia y tiene que ser sobre una columna igual a las otras y que pueda fabricar dicha delantera de piedra
Reconocimiento: Mirando el ancho de la calle desde la columna mediata a la calle de la Costiña ( 1843 chamábase Alfoso el Sabio e a partir de 1854 Isabel II ata actualidade) hasta la pared de dicha casa del Sr Vicente cerca de doce cuartas y proseguiendo tal columna hasta la otra que esa la casa de D Antonio Barbeito es mas ancho al “gueco” de dicha calle según se a medido y reconocido y que tienen mas hueco que la que quedara haciéndose la obra que pretende ejecutar Dº Thomasa Jhosefa de Bugarín con el esceso de tres cuartas mas de la calle .
Auto:
“el alcalde D Antonio Castroberde Precedo…DAntonio Azores de Puga, D Rymundo Cadavid de Caamaño (regidores)… de la calle de la platería que viene de la herraría y que que da de ejecutarse la obra que pretende Doña thomasa Josefa de Bugarin y Sabedra no se le concede pues queda estrecha la calle y no pueden pasar las procesiones generales y en especial la de corpus cristi, le denegaron la licencia y que saquen la columna que pusieron, y dejen la calle libre” .
Ano 1799:
“Miguel Pereyira Cano retirado tiene una casa propia en la calle peixe fretido (en 1843 chamouse Calle Don Pelayo, en 1854 Calle Santa Catalina, en 1893 Licenciado Don Francisco de Paula Cousiño, en 1936 calle Cousiño e na actualidade seque como calle Cousiño) con un balcón de madera y quiere ponerlo de piedra en la misma forma en la que se halla y sin adelantar nada”.
Evolución dos nomes das rúas
Os Números marcan como era o nome das rúas e quérense volver recuperar. Por exemplo o número 16 que hoxe é Rúa Cousiño por Peixe Fritido,que xa se chamaba así 1854, ou Número 26 e 27 Rúa Alta e Sor Lucía por Rúa do peso da Fariña e Rúa das ovellas que en 1684 estas rúas desdobláronse.
- Praza da Pedreira
- Porta de Santa Clara
- Eirado da Fontaiña
- Rúa de Nuño Fatel
- Rúa da Fontaiña
- Eirado da Leña
- Rúa de Fernández Lourenço
- Rúa de Moldes
- Rúa da Peletería e Vigaria
- Rúa Cega
- Feira Vella
- Rúa da Feira
- Eirado da Erba/Herba
- Rúa da Erba/Herba
- Rúa da Tonearía/Tonelería
- Rúa do peixe frito
- Rúa de Orracua Casoiro
- Rúa do Rego
- Rúa do Açougue
- Bartolome o Vello.
- Rúa de Don Gonzalo
- Praza do Pan
- Rúa dos Caas
- Rúa de Mendiños
- Rúa da Correaria
- Rúa do peso de la Harina/ da Fariña
- Rúa das Ovellas
- Rúa da Herraría Vella
- Rúa da Tonearia Vella
- Rúa de Martín Ferven
- Rúa de Trabancas
- Concello
Sábese moi pouco sobre este tema, e non está moi estudado, espero que vos resulte de interese.
Sara Valenzuela Viz
Profesora de Xeografía e Historia
Aos nove anos mandáronme estudar a Santiago e alí pasei uns cantos anos da miña vida, xa que logo fixen Filosofía e letras e liciencieme en Xeografía-Historia.
Exercín de profesora percorrendo moitos centros educativos das catro provincias, penso que de aí vén o que me gusta viaxar.
Levo en Pontevedra 27 anos, nesta fermosa cidade coñecín a unha parte dos integrantes do blog devellabella, no IES Valle Inclán e tamén no Frei Martín Sarmiento. Con eles vivín moitas aventuras, dende a nosa dedicación común ao teatro a festas diversas relacionadas co noso traballo, e sempre me sentín en total confianza.
máis artigos
♥♥♥ síguenos ♥♥♥
Trackbacks/Pingbacks