O Estrobo no Tolete por Xaime Toxo

O ESTROBO NO TOLETE é una proposta audiovisual creativa e subxectiva  onde se intenta a través de imaxes e textos vincular a permanencia da memoria  e a arqueoloxía emocional do territorio.

O ESTROBO NO TOLETE é a mirada dun neno de sesenta anos, ou as distintas  miradas. É a constatación sensorial que o feito de vivir nos transmite, non  baseada no paso do tempo, senón nos asombros, as dúbidas, os medos, as  alegrías, as sensacións, o que se di e o que se cala, o que se mostra e o que se  oculta. Son as cores e a escuridade, a luz nos distintos momentos nos que se  produce, os filtros e os obxectos, a materia traballada e a natureza como  escenario dialéctico e transcendente. Nada hai máis alá do que nos fai sentir  parte dun organismo total que supera os límites da nosa imaxinación.

O ESTROBO NO TOLETE é imaxe, pero sobre todo é texto. É voz fóra do tempo,  é monólogo atuído de diálogo, unha conversa atemporal con cada unha das  células e átomos que lle deron forma e movemento a intres nos que o alento  adquiría a presión do aire na botella. Xurdir nese abismo con respiración asistida.

O ESTROBO NO TOLETE é palabra pronunciada, é unha oración escrita sobre  un corpo espido, son corpos en distintas fases de desenvolvemento, topografías de  relevos inconfundibles, espazos non modificados e construcións reais e outras  imaxinadas. É un murmurio e un aturuxo, unha contemplación e unha espera, o  esforzo dunha carreira, a frustración de non poder voar.

O fío dun nobelo que se perde na néboa.

 A Bueu, porque, como Itaca a Ulises, permitiume ter unha patria.

Nacín nesta casa, camiñei e xoguei por riba dos recheos, eirados, cons, areais e peiraos que a rodeaban, lugares alterados dos que ás veces non sobreviviu case nada, espazos que me transmitiron o misterio orgánico das primeiras  formas de vida que me fascinaron: vermes, cascudas, miñocas, piardas,  queimacasas, zapateiros…

Como nos constituímos ao longo do paso do tempo? Por que determinados  recordos se manteñen mentres que doutros non queda nin rastro?

Da praia que había diante da casa non borro a luz da grande fogueira que ardía  a noite de San Xoán. A maxia de alumear a escuridade, a tona avermellada que  adquiría o mar procedente daquel rito ancestral de purificarnos a través do lume.  Nada se pode comparar a vencer a penumbra coa luz. Un degaro que me había  de acompañar a vida enteira, esa permanente loita coas tebras…

Brincabamos arredor das cacharelas, correndo e chimpando descalzos,  alimentando as lapas co que foramos amoreando para queimar, a cara suada,  os ollos brillantes, a paixón pola calor nas mans.

Que queda daqueles nenos?, das olladas ardentes con que miraban?, das mans  con que tecían e destecían o ritmo diario de habitar o tempo? Por que non podo  deixalos ir? Supoño que porque eu fun un deles e forman parte de min. Sería  como prescindir dunha parte do meu corpo, dun brazo, dunha perna. Nenos que  xogaban diante dunha conserveira a carón dunha escola onde se recitaban ladaíñas de cabos e afluentes pola dereita e pola esquerda dos ríos dunha  España en grises e negros. Edificios que pasaron a formar parte dunha  arquitectura transparente.

As mulleres con mandilón branco e os homes con mono azul de traballo, botas  de auga e pano ou boina na cabeza… Que sería deles?, que foi das súas vidas?,  onde repousarán os seus corpos?

En que lugar dun non estar sonoro se amorean as mesas de madeira manchadas  de tinta e riladas pola couza, os bancos corridos e os mapas e os encerados  pendurados das paredes. En que fogueira arderían, ou que marea lambería as fotografías enmarcadas dos que mandaban no país, xerarcas conxelados en  uniforme de campaña, colgados dunha alcaiata por riba da mesa do mestre,  escoitándonos recitar, mudos e distantes, as táboas de multiplicar. Calendarios  con escenas bíblicas e datas numéricas riscadas en mañás neboentas con  refachos de orballo a empapar os abrigos que mamá con tanto amor nos  abotoaba até axustalo ao pescozo, intentando impedir que entrase sequera unha regaña de frío en corpos que aínda mantiñan a calor do sono pegada ás pálpebras que non acababamos de abrir.

Os recordos son esa materia da que non podes desprenderte. Camiñan contigo,  dormen contigo, envellecen contigo. Trazo un mapa imaxinario de nós, de quen  eramos, dos campos onde enredabamos tirando cun balón a un porteiro entre  paus malamente espichados, a mestría dos dedos enleando o cordel no bandullo  da buxaina, a profundidade escavada do buraco onde ían parar as bólas, o  pincho de ferro brillante cravado na terra, e por riba dos obxectos que  gardabamos a felicidade inxenua e radiante de empezar calquera xogo, sen outro límite que o da imaxinacións e as ganas.

Estou buscando o camiño e regreso á casa do meu pai como o tribuno do relato  de Borges emprende a viaxe trás o río secreto que purifica da morte aos  humanos. Regreso para volver apañar a eternidade dunha vida sen lindes, os  instantes inmaculados dunha existencia atemporal que posúen a forma estática  da inocencia infantil. Cando aínda non fixera aparición a consciencia precaria da  finitude, a espada entre os dentes, o raio que fende, a resaca que nos había  deixar sen maré.

Estou regresando á casa demoucada a través do que foi, ese algo que está aí  pero xa non é, observando o que non deixamos transcender, o que non soubemos ou fomos capaces de conservar, o que non existirá nunca máis. Todo  iso que foi borrado da realidade, onde está?

Estou regresando a min mesmo.

 E logo estás ti… misterioso, cambiante, ocultándote. Cal é o teu nome que non  respondes a ningunha chamada? Chaira en movemento sen horizonte definido. Agochas tanta vida no teu interior, tantos desexos e misterios, tanta densidade  atrapada en abismos que non mostras. Fítote sen cansarme de verte. Sei de ti  desde unha nacente consciencia amorfa e primaria, estás aí tan próximo en todo,  tan a man, case formas parte da casa, es un máis de nós. Recoñezo as túas  cores, as formas que adquires para manifestar o enfado, esa inmensidade con  que te mostras cando vés cheo de forza.

Óiote bater contra o dique, presenciei en silencio como derrubabas muros,  vinte rebordar por riba dos cons, afundir bateas, sei dos ventos que te encrespan, nortadas afiadas como coitelos, das xerfas e salseiras que te cobren.

Coñécesme, acollíchesme tantas veces, aboiei e xurdín entre as túas augas,  esculquei marabillado como varrías a praia enteira con ondas que nin imaxinei  que agachabas. Agrandaches o tamaño dos meus ollos e da miña imaxinación.  Son incapaz de recrear algo que sexa máis grandioso ca ti. Permitíchesme a  posibilidade de habitar en dous mundos, enredar sobre as texturas do devalo, nos esteiros da baixa mar, onde me familiaricei cos carromeiros, as estrelas e os  ourizos, e mergullarme no que latexa debaixo da túa masa líquida sen lindes, superficie espectral que reflicte como un espello as dimensións interestelares do cosmos.

Estou regresando á casa do meu pai, a recantos polos que me aventurei coa  curiosidade desmedida do neno que fun, fedellando na gretas, levantando as  pedras adurmiñadas dos coídos, mollando os pés na ribeira, deitándome a  descansar nalgún lombo de area, colocando tostes baixo as quillas dos botes  polbeiros, empatando anzois, clareando trasmallos.

Aí, nesa penumbra do lusco, comezou todo, nunha liñaxe de homes e mulleres  nómades que camiñaban escaravellando na procura de ameixas, navallas,  caramuxos. Aínda non tiñan deuses, mais gravaban as pedras. As grandes laxes  que adoraban engaiolados polas constelacións. De onde viñan?, que camiños  percorreran antes de chegar aquí? A este val sedimentado entre a terra e o mar que co paso do tempo se había chamar Bueu.

As cambiantes formas das dunas e os regatos que as partían, onde demorei unha boa parte da infancia, oíran falar indoeuropeo, dialectos mediterráneos,  latín, xermánico, un romance que se había de denominar galego portugués, outro  que chamamos castelán, linguas procedentes do Oriente, catalán da outra ribeira  da península… Até que aprendín a dicir piarda, rizón, paviola, cantos acentos  diferentes e entoacións soaron por esta ribeira? Cantas voces resoaron en min?

Chamadas, avisos, recados, recomendacións, ordes, consellos, aloumiños,  cantigas, berros, mandados, repeticións, ruxerruxes…, até que tiven unha voz  propia que foi quen de dicir eu.

Estou regresando a esa voz, a unha multitude de voces, buscándome nunha  tribo que non existe, ordenando un faiado de obxectos que son aura de  transparencia, escoitando a orfandade muda do baleiro.

Onde foi parar o que fun, ese co que intento falar? O que parecía inmutable, que viñera para estar aí sempre, os decorados inamovibles dun tempo idéntico  a si mesmo, detido nunha contemplación de días que se copiaban os uns aos outros como cromos repetidos, en que momento se alterou?

Estou buscándome nos movementos lentos de retorno a unha casa nas  profundidades dun labirinto en ruínas, navegando contra o vento, sacándolle  punta a un tarabelo, anoando un cordón, escalando un cumio que se oculta,  abrindo ventás que dan a unha infinidade de mareas e lúas. Ollando un home que  camiña de noite por riba das pedras dun atraque.

Quen será?, pregúntome.

Estou saíndo de casas familiares, dun templo, de detrás dun muro, dun recinto  onde se baila, dun cine onde por veces escachei a rir e outras derramei bágoas  que sorbín coa boca torta do desconsolo. Salas alumeadas pola claridade hipnótica que emana dunha pantalla, interrompida desde as butacas para dicirlle  aos que actúan o que teñen que facer e dicir, como se aquela fantasía construída  a miles de quilómetros de distancia formase parte dunha realidade tan próxima  como a que nós habitabamos.

Estou saíndo dese cine polo corredor amoreado do frío e a nostalxia.

Estou asistindo a cerimonias que son rituais, desfilando na procesión do Corpus,  picando fiúncho para facer unha alfombra, montando nos cochiños de choque na  celebración do San Martiño, vestíndome de mariñeiro para facer a primeira  comuñón, volvendo en bicicleta de Punta Couso, deixando á esquerda o cruceiro  de Hío, atravesando o porto de Aldán, subindo a costa de Rozabales, acelerando  nas curvas de Bon, collendo un desvío en Beluso que me leva a Castiñeiras, sobordando a casa que foi de Carballeira, aínda que daquela non o sabía,  deténdome no alto da Remorta, esculcando na distancia o mapa íntimo da  realidade que me acolle.

Son un neno nunha bicicleta.

Estou embarcando de pantalón longo a un autobús de La Unión que me leva a  Pontevedra a examinarme nun instituto que lle impón aos meus ollos a escala  dun edificio kafkiano, grafiteando unha pintada ilegal no muro do cemiterio de  Cela, bicando a Chus na discoteca do centro da vila, ulindo as brasas para asar  sardiñas que prendeu María no eirado, a carón do piorno en Pescadoira, que é unha marca no calendario do abandono.

Sigo estando neses lugares e non estou en ningún. Forman parte dos arquivos  da transparencia con que o pasado vai ordenando a vida e cubríndoa co po do  esquecemento. E aínda así empéñome en traela ao presente, en seguir dialogando con ela, descubrindo misterios, recuperando a inxenuidade inocente dos  primeiros enigmas, buscándolle razóns ao inexplicable: de que maneira chegou  ata a min, despois de décadas, unha infancia que dura máis que a propia vida.

Alumeada por un sol que emerxe do nacente, proxectando sombras que están  diante de nos, como ecuacións dun problema que conseguiremos resolver.

Estou regresando non a unha infancia senón a unha cerna, sabendo que as  preguntas non son imprescindibles nin necesarias, simplemente fedello, busco,  fago arqueoloxía sentimental comigo mesmo. Recupero as rúas que me levan a  casas dos que foron os meus amigos, a quen tanto quixen, a risos e conversas  interminables, a corpos espidos en Pedrón e Ancoradouro, a unha treboada  nunha tarde de temporal no Buraco do Inferno con Santi, onde nos sentimos tan  poderosos e desafiantes como o Capitán Ahad, heroe nunha cuberta batida por  todos os ventos. Os que nós degoirabamos.

Foi a segunda vez que sentía o mesmo, a primeira sucedera embarcado no  remolque do tractor que volvía de desembarcar xouba na conserveira a carón da  casa onde vivía, Palacio de Oriente, e José, o condutor, avisounos a un grupo  de meniños que podíamos subir a un vehículo que era máis fedor de maga que outra cousa. Atravesamos a vila, desde o peirao novo deica o portón da fábrica,  dando chimpos e berros, levantando os brazos e as mans cara o ceo. José  apupábanos, sen saber que estaba orixinando unha lembranza que duraría os  restos dunha vida.

Estou regresando á materialidade insignificante das primeiras emocións, sen  máis razón que o latido que provocaron. Estou exercendo de antropólogo de  recados e mandatos, de imposicións que daquela me amolaban e hoxe intento  que non desapareza a voz que ordenaba reclamándome que fose dilixente, que  fixera ben as cousas, que actúase con cabeza.

Ollo as cabezas dos santos e das virxes decorando as peañas dos retablos,  nunha igrexa en recollemento, agardo axeonllado o murmurio das oracións, as repeticións sen fin das mesmas palabras reclamando un perdón que non  merecemos. A misericordia que debería guiarnos por camiños de esperanza,  onde está?

Estou contemplando xunto co meu pai a dous homes con ciceis e un martelo,  como abren a lápida do nicho onde repousan os ósos dos nosos devanceiros  para trasladalos ao cemiterio novo. Mantéñome firme diante dos restos da miña  estirpe familiar, de caveiras que foron caras esvaecidas, de mans de tacto  docísimo, recupero aromas intransferibles de corpos que non están, sabores de  celebracións, atraveso corredores en penumbra cara un balcón que se abre a  unha rúa pola que avanza un palio acompañado por gardas con ringleiras de  persoas que van detrás, portando velas prendidas no interior de cornetes de  papel, cantando unha devoción de martirio e condena. Boto man a unha cesta e  semento o aire de pétalas de rosas sobre as cabezas dos que camiñan. Os ósos  que contemplo son os da avoa que estaba onda min, remexendo coa súa man o  curuto do meu pelo. 

A mañá é fría, do que foi o cemiterio vello pouco máis que un muro e un portón  de entrada, que posuía un aquel de monumento, se conserva. Un espazo que foi memoria comunal, recollido e fermoso, que acubillaba a maioría das liñaxes familiares da vila, e pregúntome a onde foi parar o que alí había, por que o asañamento destrutor? Canto de min desapareceu en derrubes e sucesivos  exterminios?

Intento apañar o que queda, recoller os restos, ordenar os cachos, pegalos uns  aos outros dándolle forma, recompoñer a ánfora que se poida mostrar no interior  da vitrina. 

Pero, máis que nada, estoume buscando nese marasmo de entullos ciscados,  quero saber de ti, o que facías, como actuabas, que era o que te impulsaba. Que  desexabas e que temías, que é o que permanece de ti en min, se é que  permanece algo. Se pasases ao meu lado, recoñeceríasme? Mirarías para ese  home que che parecería maior, sentirías cara a el a curiosidade dunha estrañeza  mesturada coa intuición de que non se trata de alguén totalmente alleo?

Pensarías: de que o coñezo?, onde o vin antes? Achegaríaste a falar con el?  A preguntarlle, por exemplo, como lle foi?

Enredaríame na resposta, sen dúbida, sorriríache e quedaría mirando para ti, os  teus ollos grandes, o pelo enmarañado, teu corpo fraco, a expresión interrogante  do teu cello. Talvez che dixese: teño tantas cousas que contarche.

Os invisibles deitan sombras, a brétema que paira do seu recordo. Unha  neboeira mesta que de cando en vez despexa e conseguimos albiscar, como en  fotogramas mal conservados, imaxes do que sucedeu, intres que non acaban de  desaparecer, que se manteñen sen ningún tipo de soporte físico, mais seguen  aí, nalgún espazo indeterminado que quedou para sempre impreso na pantalla do recordo.

Estiven aí, foi así, aínda son quen de escoitar as voces, parece que sucedeu onte e pasaron máis de cincuenta anos. Percorro un chan por onde houbo vereas entre buxos, sebes que protexían túmulos baixo a terra, vou cara a un frontal de restos de nichos que se salvaron como por obra dun milagre da destrución. Só un deles conserva a inscrición: Manuel de la Rúa, 1911. Un nome e unha data, como un supervivente do Titánic, o único que se salvou do naufraxio da desfeita.  A soidade desa lápida paréceme indescritible, abrúame. Gustaríame poder falar  con ela, escoitala, que me contase das persoas que ían e viñan con ramos e  loitos, con oracións entre bágoas, turrando de meniños asustados, agarrados  pola man para presenciar os ritos das despedidas.

Eu fun un deles, un deses nenos, como moitos outros, presente no momento da  inhumación. Levo un abrigo de pano, botas marróns, calcetíns caídos, peiteado  con raia, xeonllos fracos e ao aire, espullas nalgúns dedos, ollos negros e  grandes, mais que nada oio. Hai ruídos que teñen a descarga eléctrica dunha  treboada. Sei que non volverei ver esa muller, mentres arrastran a caixa na  que a meteron cara ao interior dun buraco frío, que o que contemplo me arreda  dela para sempre, chego a entender que non volverá, que non volverei  contemplala camiñando detrás dun mostrador nunha tenda que foi prodixio de  imaxes, nunha cociña traseira, refuxio que me illa dun mundo que aínda non  controlo e me marea, oíndoa dicirme: Teu pai preguntou por ti. Por que das miles  de conversas que mantiven con ela só son capaz de escoitar esa frase na súa  voz. Pode ser que se deba ao que agocha de misterio. Por que me buscará, faría  algo mal, quererá dicirme algo, estará preocupado, teremos que ir a algún sitio…

Estou pronunciando as primeiras palabras dunha serie que terán continuidade  na adquisición da linguaxe que me vai permitir interpretar os signos que me  rodean, estou burbullando sons que lle poñen nome ás cousas, a ese ser que  me ten collido no colo, ao que, co paso dos meses, chamarei nai.

Ilustracións de Isidro Cortizo

Foto de Pescadoira de Anxo Cabada

Fotos da familia