O río,os pasos e a cama de San Xoán. Pontellas e pasos sobre o río Umia entre as parroquias de Sta. Cruz de Lamas e Sta. María de Troáns 

Pouca xente en Moraña chámalle polo seu nome oficial ao río Umia. É moito máis común falar do río Grande, do río da Castela, ou mesmo do Río… A todos estes nomes ía parello un sentimento de respecto e certa preocupación por parte de nais e avoas. O río Grande non é un regueiro, é río serio e ata case un pouco tolo, as máis das veces con pouca auga e outras, pola contra, enchido ata botar por fóra. Respectado, case que temido, polas mortes nel acaecidas, unhas por vontade propia e outras por descoido ou accidente. Dende antigo o nome de Ponte Taboada vai asociado a sucesos nefastos, mortes violentas, accidentes de bicicleta, de moto ou de automóbil…

Temido polas súas correntes e fondas pozas, polas olas ou remuíños, polas penas que escorregan e polos ramos que atenazan as pernas… Toda unha lenda de traidor e perigoso, escuro e sen fondo acompaña ao noso río da Castela. 

Pasando a Ponte Taboada, baixa o río cara ao Penedo, lugar estreito entre penas, a corrente ponse brava e cae con forza a unha poza onde remansa e daquela aprovéitase para o baño no verán. Pola banda de Cuntis saltos arriscados dende a pedra do Penedo, pola de Moraña un areoso e pouco fondo remanso.

No máis fondo da poza do Penedo, case que enterrado na area, había un cruceiro de pedra. Así o aseguraban moitos mozos, bos mergulladores, que adoitaban darse o baño nesta poza alá polos anos cincuenta. 

Mozo

Mozo no Penedo, anos 50

Dous dos máis atrevidos e arriscados, Paulino o Licho e mais Constantino Cruz, tentaron nunha ocasión de sacalo a flote, para tal empresa levaron un adival para atalo ao cruceiro e proceder ao seu rescate. Todo foi inútil, cos pulmóns a piques de estalar, tiveron que deixar sen rematar o temerario rescate arqueolóxico.

A monxa do Penedo, lenda ou historia, contan daquela monxa que malvivía nunha pequena chouza, e apagaba a súa sede bebendo dunha fonte de auga amarga, ao pé dunha sobreira. Facía vida de eremita e de cando en cando gustaba de escoitar misa na parroquia de Sta. Cruz. Andando o tempo foise para Santiago ao convento do Carme e só quedou a súa lenda e a da propia sobreira, “ninguén era quen de tronzala” e ao parecer gustaba de xogar ás agochadas -agora estou, agora non estou- ata que por fin secou.

Baixa o río sombrizo, carballos alongados e cheos de carriza, salgueiros frondosos, freixos e mesmo loureiros bordean o seu leito peneirando a luz da mañá.

Pequenas correntes entre croios sucédense ata a poza da Cacharula, lugar de baño para os do Silvoso e Lornés. Máis abaixo A Varcia co seu muiño arruinado, o serradoiro hidráulico, a ponte de pao con raís de ferro para carrexar a madeira nunha vagoneta e a súa Carreira Ancha fálannos de mellores tempos e con máis sona para estas paraxes.

Na beira de Santa Cruz, o muíño de Arxén, no que tiñan hora todos os veciños da Igrexa e mesmo algún de Troáns, coma era o caso da Munina, que conservaba tal dereito por ter casa en Santa Cruz a pesar de vivir do outro lado do río, en Vilabar.

Augas abaixo, nunha zona chea de remuíños coñecida como A Ola, afundidos nas augas, pódense ver, cando o río leva pouca auga, unhas poldras de pedra que noutro tempo serviron de paso enxoito camiño de Moraña, para a xente, que non para o gando nin para os carros. Estes pasos quedaron asolagados ao se construír a presa do novo muíño de Brións, e xa non se cruzaba por eles pero si perduraron as lendas.

Contos do cadeliño branco ou de feitizos que atraían aos nenos ao fondo do río contados hasta fai poucos anos. Imos deixando atrás a Birta do Louro, a Birta Nova e a Birta Vella pola banda de Lamas, camiño de Brións. Moi mala sona tiña para rapaces e nadadores pouco afeitos, unha fonda poza con grandes pedras chantadas no leito do río, mesmo mete medo o seu nome: Negro da Suabouza, onde adoitaban bañarse os máis fachendosos nadadores.

negro

Negro da Suabouza

Muíño e presa de Brións, en ruínas agora, de impoñente construción mandada facer pola familia Ferro de Troáns hai máis de cento cincuenta anos. A represa de boa altura, de grandes pedras encaixadas, conducía auga cara aos rodicios do muíño. Non era precisa a canle xa que unha rexa construción atrevíase a invadir o leito do río para dar cabida a tres pedras que moían todo o ano.

Unha destas pedras, de gran fino, seica a trouxeran de Francia, tiña moi boa sona para a moenda do trigo. Xentes de boa parte de Moraña gustaban de moer aquí aínda que houbera que botar a noite enteira en espera da súa vez. Seica non era doado aburrirse naquelas noites de estío e muiñada en Brións.

En Brións, por certo bonito e gráfico nome que nos fala da abondosa presencia no lugar desas plantas de humedais que tapizan pedras e ribeiras, atopamos unha ponte, ou mellor dito pontillón, con feitura arquitectónica de gran beleza e humildade.

Catorce pés tiña esta pontella, cadanseu constituído por cinco elementos de boa pedra do país, redondeados nas caras que se enfrontan á corrente, un enriba doutro e rematados cunha peza de pedra con dobre encaixe para as longas lousas que fan de cubrición.

Quince claros de algo máis de dous metros de alto por dous de ancho, que se non fora polos ramos e leña que os tupiron e causaron a súa ruína, seguirían hoxe dando paso ás augas das enchentes.

Do ancho xusto dun carro, as rodeiras foron quedando marcadas nas lousas da cubrición, ben perto dunhas beiras sen varandas.

Dá idea esta pontella, da íntima relación entre as parroquias de Lamas e Troáns; do carrexar de colleitas dun lado a outro do río e mesmo é testemuña dos moitos casamentos entre membros de ribeiras opostas. Supoño eu que Brións puido ser a mellor saída de Lamas cara a Caldas, e mellor aínda cara a Valga, Cesures ou Padrón, e para os veciños de Troáns a comunicación máis axeitada con todo o concello de Moraña mentres non se fixo a Ponte Nova aló polos anos cincuenta.

Contan os vellos do lugar da Igrexa que sempre houbo certa competencia e mesmo enfado entre os veciños de ambos os lados do río. Non sei por que razóns, parece ser que os máis mozos, mesmo rapaces, eran os máis enfrontados e belicosos. Era costume dos rapaces cando andaban co gando no monte, ter guerra ás pedradas. Os croios asubiaban por riba do río nunha e noutra dirección en busca de lombos e cacholas. Ao mesmo tempo berraban e chegaban ao insulto a unha e outra banda do río. Para mostra as coplas entoadas pola Sra. Amelia Novo:

 Capelexiños, capelexos

acudide ao voso cura

aí vai polo río abaixo

entre as follas da verdura.

 Mentres que os contrarios, dende a outra ribeira podían contestar:

 Capelexiño, capetexeiro,

vas polo río abaixo,

corre lixeiro.

Este levarse mal case que era de obriga co río polo medio, logo cara a cara a cousa non chegaba tan lonxe. En tempos non foi raro que rapaces de Lamas acudiran á escola a Troáns ou ao revés. Así sucedera, cóntanos a Sra. Amelia, polo ano 1925 ou 1930, cando o mestre D. Antonio, ao que lle fallaban só as oposicións, poñía escola en Lornés e o seu bo facer atraía a rapaces e rapazas de Lamas, xa fora nas clases da mañá ou mesmo nas da noite.

Andando os anos, os encrespados ánimos dos rapaces e rapazas íanse mudando en lixeiro desprezo, de portas a fóra, que case que convertíase en aliciente cando de mocear se trataba. Daquela os mozos de Troáns tiñan sona de revoltosos ou revolucionarios, poida que por andar todos xuntos, o caso é que adoitaban facer dano alí onde pasaban de noite, camiño de romarías e bailes.

Ao chegar a certa idade, e irse apagando os lumes de xuventude, os veciños de Troáns e Lamas tornaban as súas liortas en bos costumes e así era case que obrigación acudir aos enterros e funerais, – “Aos de Vilabar íamos a todos, e eles aos de aquí tampouco fallaban”, comentaba Amelia Novo.

Sorprendeume descubrir que a poucos metros augas arriba, como tres ou catro metros, da ponte Brións, hai uns pasos de pedra ben conservados, en numero aproximado de 42, equidistantes, duns 35 por 50 centímetros, ben traballados e pulidos na súa cara superior ben seguro que polo uso frecuente, polo roce de pés descalzos de mozas cruzando cos zapatiños na man, de gastadas zapatillas de vellas mulleres tirando do gando, ou de zocos de homes e mozos á volta do traballo.

Para pasar ben, sen atafegas, había que collerlle o ritmo, non pararse nin pensar moito o paso, cruzar lixeiro con pasos curtos precisos sen poñer os dous pés no mesmo paso.

Pasos

Pasos e ponte de Brión

Ás veces, por xogar ou meterse coas mozas, algún mozo avanzaba dende a outra beira cando unha moza xa comezara a travesía.

 -Ai agora, María! Non me liques ao pasar.

E ela poñendo fala de poucos amigos replicáballe:

-Sácateme de diante que vas ao río… Eu non che ando a xogar.

 A carón dos pasos hai un anaco do leito do río empedrado, para non se enterrar ao pasar carros e animais, hoxe lixeiramente cuberto de croios.

Deixamos Brións, sempre río abaixo, con lixeiras correntías e moita pedra. Pola beira de Troáns, ábrese unha pequena chan, moi traballada nos seus tempos na que agora medran silvas e mesmo xuncos. Nalgún anaco aparecen coma pantasmas pétreos os postes de emparrados asolagados polo encoro. Pola banda de Lamas, a caída do monte do Castro é pronunciada, e só traballada nos derradeiros metros como A Birta das Cabras, nos seus tempos con brañas e campos que chegaban ao río, hoxe chea de silvas e maleza… da que saen regueiriños de auga que van deitando á corrente. Chegamos a represa do que fora muíño da Baxe, na ribeira de Lamas, estanco pequeno, que mete auga nunha presa fonda e non moi longa. Só pasar o encoro, uns novos pasos, estes máis complexos,… oito pés de pedra chantados no leito do río, todos eles teñen na parte superior un encaixe na pedra, duns 50 centímetros de ancho e 15 de alto, ben traballado e rematado contra as beiras, para poder asentar un taboleiro de paso a paso ou máis ben unhas padias facendo de pontella.

Atravesaba e daba servicio dende a beira de Troáns, cruzando o río e a presa, ao muíño da Baxe en terras de Lamas e pode que tamén dera servicio a quen precisara algún feitizo da chamada Cama de S. Xoán.

Do muíño non queda nada, só os cimentos e canal de entrada e saída. As súas beiras, veigas ben defendidas do río con valos de pedra… “traballos de Hércules” doutros tempos para gañar unhas poucas cuncas de terra onde sementar e matar a fame daquelas esforzadas xentes. Pouco máis abaixo a poza da Viola ou Biola, paraxe con mala sona. Por algún tempo comezáronse a escoitar nesta paraxe unhas verbas con voz fonda: “Vaise a hora e o home non vén”, e repetíase, “vaise a hora e o home non vén”. A xente non atinaba a saber que quería ser aquilo. Meses despois afogaba na poza un fillo da Munina e as voces desapareceron de contado. Pouco a pouco o río vai entrando nunha paraxe máis aberta, máis chan, A Gándara.

A Cama de San Xoán

 Hai máis de vinte anos, nunha desas épocas nas que a un dáselle por preguntar, alguén en Lamas, penso que foi o Sr. Paulino o “Licho”, faloume da Cama de San Xoán.

Contoume daquela unha curiosa historia chea de imprecisións, mesturando as desventuras dunha imaxe de pedra que por culpa dunha riada foi parar o fondo do río Umia na marxe dereita, de onde foi rescatada polos veciños de Troáns e deste xeito case que roubada aos de Sta. Cruz, coa lenda da propia cama ou leito de S. Xoán na que se falaba dun posible culto de fertilidade. Faloume da ponte Brións e doutras pontes río arriba e río abaixo, unha delas de pasos. Faloume de tantas cousas e tan mesturadas, brincando dunha a outra lenda, que me custou traballo desenlear o conto.

cama

Cama de San Xoán

Cando lle preguntei pola localización da dita cama de S. Xoán, volveume dar información imprecisa, falábame dun muíño e da súa canle, de que agora non se daba topado e que poida que estivera anegada pola auga… nada… rendinme e deixei de interesarme por ela xa que mesmo me pareceu que se trataba todo dun mal conto de mouros e encantamentos.

Ao intentar poñer orde naquela enleada, cada historia pola súa banda, comecei pola Cama ou Leito; estaba claro que era de pedra e sobre dela deitábase a muller, desexosa de quedar preñada, para manter relacións sexuais co seu home… Pode que moitas veces fora deste xeito, pero o relato máis ben facía pensar en que na noite máis pequena do ano, despois de facer a fogueira no quinteiro de San Xoán, argallábase unha orxía na beira do río e no medio desta festa, na escuridade, e cos vapores da caña na gorxa, non estaba moi claro quen se deitaba con quen. Ata o dito tantas veces escoitado nos beizos de galáns fachendosos de “paseina pola pedra” cobra deste xeito un sentido moi real e gráfico.

Esta segunda interpretación facía posible o milagre da preñez desexada, sempre que a causa da infertilidade estivese no varón consorte. E como “o que nace na casa e dentro do matrimonio fillo da casa é…”, todos ben contentos.

A que viña logo o da imaxe? Moi posiblemente a imaxe tivera máis relación con algunha das pontes, pero tamén puidera ser que alguén quixese cristianizar un lugar de culto pagán á fertilidade e puxera unha imaxe para santificar tales ritos. Ao parecer a imaxe representaba tamén a S. Xoán, era de pedra e por algún tempo estivo na igrexa de Troáns.

Pasados os anos e picado da curiosidade insatisfeita achegueime de novo a Sta. Cruz de Lamas, desta volta xunto de Samuel Fariña, o da casa do Castro, para que me ensinara o Castro, a Corredoira do Castro e mais o Alto do Castro e así o fixo… e nestas estabamos cando falou do Quinteiro de S. Xoán, achegámonos alí, ao S.O. do Castro e do lugar da Igrexa. Nesta paraxe facían fai anos os veciños a fogueira de S. Xoán e mais o arco engalanado de laranxas bravas, moi abondosas na aldea, e había troula toda a noite.

A conta do Quinteiro faleille da Cama de S. Xoán, por ver se tamén el escoitara algunha historia, e para sorpresa miña díxome: se queres saber dela imos alá, que esta perto da presa do muíño da Baxe ou do Cambadés, e non só hai a cama, tamén hai a Fonte de S. Xoán a carón dela.

Baixamos cara ao río Umia, ás paraxes que dan en chamar A Birta das Cabras, os camiños estaban cheos de xestas e leña podre no chan, restos do desastre das cortas polo encoro, de todos os xeitos demos chegado ao que hoxe queda do muíño da Baxe, por sorte as beiras do río estaban limpas por aquilo de quedar no inverno debaixo da auga do encoro.

Poucos metros río arriba, atopamos unha pena de bo tamaño dous metros por riba da canle do muíño e cunha fendedura coa forma dunha cova no medio dela, con certo xeito de cama ou leito, mesmo con paredes laterais e case que teito.

Samuel foime contando a mesma historia que el escoitara da súa nai, cando era rapaz. Tanto ela como as outras veciñas non se cansaban de meterlles medo: “Non vaiades á Cama de S. Xoán que hai serpes moi grandes que vos van morder”. Posiblemente tentaban de escorrentalos dun lugar pouco recomendable para mozos e nenos. É curioso que, dun xeito involuntario, os maiores botaron man das serpes para meter medo aos rapaces sen se decatar que a propia serpe é tamén símbolo frecuente da fertilidade en moitas crenzas. Ao pasar os anos, xa de mozo, escoitara a verdadeira historia da pedra como leito de amores.

Ao seu carón, cara ao norte, un pequeno manancial deixaba correr a auga cara ao río. Samuel recordaba que tempo atrás a auga da fonte nacía máis arriba, parecía que saíra da propia pedra. Mesmo hai xente que cría nos poderes máxicos da súa auga e algún dos mozos de Santa Cruz ía en anos pasados buscala para despois do afeitado.

Non tivemos tempo aquel día de remirar detidamente a cama e o penedo enteiro, por ver de se tiña sinais ou marcas. Pero Samuel recordaba que si tiña o que os rapaces daban en chamar a Pía da auga bendita, supoño eu que se trataría dun burato na pedra que gardaba a auga da choiva.

Nunha nova tentativa de desvelar misterios baixei de novo só para, con máis tempo, remirar o conxunto. Cara ao norte hai un bo penedo que arrancando da beira da canle do muíño chega ata unha altura duns dous metros e medio. A cara do sur é lisa e ampla, a do norte máis abrupta. Coroada por loureiros e tropezas de carballo, que coas súas follas mortas van facendo leitos nos grandes ocos da pedra. Polo sur unha pedra máis pequena, cuberta de terra en parte, soporta unha terceira que fai como de teito.

Entre as tres fan unha fenda con teito, con chan de terra e follas, na actualidade, que certamente semella un leito que só se deixa ver dende o solpor.

A paraxe, na ribeira esquerda do Umia, a uns 300 metros do castro de Sta. Cruz, e fronte xusto dun paso antigo sobre o río cara á parroquia de Troáns, era moi fermosa. E digo era porque, ao encher o encoro da Baxe, xa non hai presas de muíños, nin represas, nin sequera ribeiras. Os pasos afundidos, as pontes anegadas… sálvase a Cama de S. Xoán aínda que ten a auga nos pés.

José Casal Porto

José Casal Porto

Médico

José Casal Porto é veciño do lugar de Mos (San Salvador de Saiáns), é unha persoa moi vinculada ao movemento social, cultural e veciñal da localidade, onde desenvolve unha intensa actividade destinada á posta en valor do concello. Na actualidade, é presidente da Asociación Cultural Ou Arrieiro, colabora e forma parte da consello de redacción da revista cultural A Taboada, participa en publicacións e páxinas web sobre Moraña, e é autor de importantes traballos sobre o seu patrimonio arqueolóxico e cultural.

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥