Os inicios do cartelismo turístico en Galicia por Xosé Santos

A imaxe dos destinos turísticos convértese nunha peza clave para o éxito de calquera lugar que desexe facer do turismo unha actividade económica. É importante porque para o potencial turista moitas veces a única información que vai recibir é a procedente de fontes indirectas, e antes da revolución dos transportes e da chegada dos medios de comunicación de masas as vías para transmitir esas mensaxes eran ben escasas. Pero mesmo hoxe cando a información nos satura a imaxe é cada vez máis importante.

O turismo contemporáneo nos seus inicios no século XIX vencellábase co elitismo social e con lugares que tiñan a capacidade de transmitir a súa singularidade, ben polas súas paisaxes naturais ou humanizadas ben pola atmosfera que os envolvía e os facía merecentes da atención da selecta clientela. Daquela, os xornais e outras publicacións periódicas, sempre de lectura moi limitada, foron instrumentos utilizados para transmitiren os acontecementos que tiñan lugar na contorna deses centros de descanso. Eran frecuentes as noticias da apertura das tempadas de baño nas que se daba conta dos actos a celebrar e das personalidades asistentes. Tamén aparecían anuncios nos que se publicitaban os primeiros hoteis e os seus balnearios indicando os prezos e servizos ofertados. Neste ámbito pronto van xurdir os carteis como forma de visibilizar esa realidade que se movía sobre a nova actividade que representaba o turismo.

O desenvolvemento industrial en Galicia foi bastante serodio e de intensidade moderada. Ademais, desde o punto de vista social e cultural aínda había un claro dominio das formas tradicionais. Isto ten a súa tradución tamén na relación entre o turismo e a cartelaria. Os balnearios foron os primeiros lugares obxecto do culto turístico. Neste sentido acadou moita fama o de Mondariz. No ano 1880 inaugúrase a casa de baños que xa incluía aloxamento, se ben o grande hotel non foi aberto ata o ano 1898. Este centro de reunión ao que foron asiduos grandes persoeiros da época ten un primeiro cartel que máis que o interese turístico é unha alegoría das bondades das súas augas. O mesmo acontece, aínda que anos más tarde e cunha estética ben diferente, cun cartel de Federico Ribas das termas de Cuntis, que mostra a recuperación da fortaleza humana grazas aos efectos benéficos das augas. Con todo, este tipo de publicidade era máis propio da prensa escrita que da cartelaría.

Desde o século XIX van aparecer un novo tipo de manifestacións político-culturais. Son as grandes exposicións que se enmarcan no ámbito do nacionalismo que tanta transcendencia tivo nesa centuria. Galicia viuse afectada pola febre exhibicionista. A mellor mostra foi a Exposición Rexional galega que tivo lugar en Santiago en 1909, precisamente no primeiro ano santo do século; esta dupla celebración favoreceu o incremento de visitantes que as estatísticas sitúan en 140.000, cifra que non acadaría ningún xacobeo ata 1943. Co gallo do evento foi editado un cartel; do mesmo xeito o cartel gañador do concurso das festas de Santiago dese ano foi tamén utilizado para a promoción da exposición. En calquera dos casos, as imaxes representadas teñen pouca relación co significado de semellantes exhibicións nas que se daba conta do progreso técnico da sociedade. Pola contra, o que se representa forma parte da tradición e onde os elementos relixiosos teñen un especial protagonismo. Desde esta perspectiva o que se reflectía era unha visión aínda pouco concordante coa modernidade que se quería transmitir na exposición.

As obras que se conservan da exposición iberoamericana non só teñen un gran valor artístico senón tamén turístico. A través delas podemos observar algúns dos principais puntos de interese para os visitantes: Santiago, A Coruña, Baiona, Viveiro, Mondoñedo, Combarro, Pontevedra, Betanzos, Vigo ou O Cebreiro. Cómpre destacar o peso que se lle dá ao mundo urbano tal vez para presentar esa Galicia moderna que se pretendía e que aparece ben configurada en Vigo ou A Coruña… Pero ao mesmo tempo encontramos continuas referencias a esoutra Galicia tradicional que se manifesta na omnipresencia do Apóstolo Santiago ou na vida mariñeira que aínda daquela era activa en Vigo, Pontevedra, Betanzos ou por suposto, Combarro. A ruralidade máis evidente é a do cadro de Mondoñedo, malia que o primeiro plano da estrada está a nos evidenciar o protagonismo que vai adquirindo o automóbil. É interesante tamén a representación do Cebreiro e o simbolismo que lle quixo dar o autor ao entroncar coa tradición artúrica (Sobrino, 1993).

En paralelo coas exposicións como escaparates para mostrar as belezas e os progresos dun país, tamén as cidades e as vilas aproveitaron as súas festividades locais para ofreceren a súa fachada máis amable e chamar a atención dos visitantes. Os carteis e os programas de festas deixáronnos famosas estampas de bañistas ou a práctica de deportes acuáticos. O uso que durante varios anos da década de 1930 se fixo do slogan Coruña, clima ideal ou cidade ideal ou cidade de veraneo está a nos trasladar a ese período no que as praias mornas do norte da península eran o centro da moda nos meses estivais. De todos os xeitos tamén encontramos outros anos nos que se repite a silueta do pazo de María Pita xunto coa muller vestida co traxe de galega ofrecendo un panorama que podemos enmarcar nunha estética máis repetitiva e pouco interesante.

Tamén Vigo vai querer mostrar ese toque de distinción que se asocia ao veraneo. O mar, a elegancia feminina e os deportes náuticos van ser unha constante en moitos carteis e programas das festas de verán da cidade olivica. Algún exemplo aillado como o cartel das festas de Ferrol de 1934 parécenos de gran valor ao saír dos canons do folclorismo e plasmar as relacións entre a función militar e os propios habitantes da cidade.

Pola contra, urbes como Santiago van ser moi reiterativas nos temas tradicionais, que no caso de Compostela móvense sempre ao redor da figura do apóstolo e da catedral. Mesmo o do ano 1936, no que xunto a bandeira republicana aparece a galega, o recurso á catedral segue presente, se ben o gaiteiro e o neno co tambor sustitúen á ubicua muller co traxe rexional. Este interesante e comprometido cartel en realidade completa un anterior tamén de Díaz Baliño, correspondente ao ano 1932 e que é unha composición moi parecida mais sen a presenza das bandeiras.

Ou o orixinal cartel de Ourense de 1955 que xogando con elementos típicos como a gaita ofrece unha novidosa composición. Esta mesma cidade utiliza con certa frecuencia tópicos andaluces, como é o caso do cartel de 1951 ou o de 1932

Ademais do tren, o coche tamén vai ser recorrente nos carteis turísticos das primeiras décadas do século XX. A súa aparición foi vista como unha oportunidade para viaxar, para facer turismo. Neste ámbito encontramos algún cartel no que a pesar de se publicitar as marcas dos automóbiles o que se quere transmitir é a modernidade que representa este modo de transporte. Parécenos moi interesante o cartel editado en 1930 polo Patronato Nacional de Turismo co título de Rías Gallegas, Lugares de ensueño. Nel observamos en primeiro plano un coche que está a dar aos seus dous ocupantes o pracer de coñecer outros sitios. A modernidade que se plasma no coche, no vapor que cruza a ría e no veleiro contrasta co romanticismo das tradicións que se visualiza a través do hórreo e co bucolismo da paisaxe.

Tamén nos anos 30 temos outros carteis de extraordinaria significación no que o recurso ao coche está presente, marcando así a contemporaneidade do invento. La Coruña, ruta de turismo mostra, xunto coa silueta da península onde se localiza a cidade, un moderno vapor pero sobre todo un coche no primeiro plano; infelizmente esta proposta de Alvaro Cebreiro, como outras moitas, nunca chegou a se converter en cartel.

Ao longo da historia do cartelismo en Galicia, Santiago e a catedral van ser dous dos recursos reiteradamente representados. Así no ano santo de 1926 no cartel que anuncia unha peregrinación galaico-catalano-aragonesa, a vista do templo desde a alameda compostelá centra a composición artística. Un ano máis tarde a compañía española transcontinental tamén mostra a impresionante fachada do templo e cun texto en inglés fai referencia ao mesmo como a Meca do Occidente. En 1929 é o recén creado Patronato Nacional de Turismo quen cambia o Obradoiro polas Praterías nunha escena absolutamente costumista que reafirma a visión máis tradicional que domina a cartelaría santiaguesa.

Máis tarde, no ano 1943, Morell un dos grandes cartelistas da época, une o apóstolo e a catedral nun cartel que foi recuperado para o ano compostelán de 1948. Novamente a figura do peregrino e diferentes perspectivas da catedral aparecerán nos carteis de Juan Luís en 1943 e de Lorenzo Perales de 1948.

Da carteleria oficial do Ministerio correspondente ao periodo que vai ata 1950 non existe moito material. De interese podemos facer referencia a dúas obras, a primeira de Morell de 1941 que coas rías de fondo mostra no primeiro plano un conxunto de tres hórreos. De 1945 o cartel Visitad Galicia y sus bellezas que recorre de novo aos tópicos máis usados do momento como é a muller vestida de galega. Tamén de 1945 Morell ten un cartel co único texto de España e que podería ser de Galicia pola paisaxe mariña do fondo, polo hórreo coas cabazas e a muller co cesto de peixe e o cántaro de leite na cabeza.

Bibliografía:

AREAL ALONSO, P (1998): A arquitectura dos hoteis de Vigo no cambio do século (1850-1950). Santiago, Xunta de Galicia.

BARNICOAT, J (2000): Los carteles. Su historia y su lenguaje, Barcelona, Gustavo Gili, 5ª ed.

BOYER, M. (2003): História do turismo de massa, Bauru, Salvador, EDUFBA, EDUSC.

CARULLA, J e CARULLA, A (1995): España en 1000 carteles, Barcelona, Postermil.

ESTEVE SECALL, R. (2002): Turismo y religión. Aproximación a la historia del turismo religioso, Málaga, Universidad.

FERNÁNDEZ FUSTER, L. (1991): Historia general del turismo de masas, Madrid, Alianza.

INSTITUTO DE ESTUDIOS TURÍSTICOS (2000): Catálogo de carteles oficiales de turismo del Centro de Documentación Turística de España, Tomo I (1957-1979), Tomo II (1980-2000), Madrid, Ministerio de Economía y Hacienda.

LOBO, P. (Coord.) (1987): Carteles turísticos madrileños, Madrid, Consejería de Trabajo, industria y comercio.

MIRALLES-GUASCH, C (2002): Ciudad y transporte. El binomio imperfecto, Barcelona, Ariel.

MOITAL, M., PERES, R. e COSTA, C. (2005): “Lisbon as a city break destination: competitive analysis as perceived by London travel agents”, en Revista Turismo e Deselvolvimento, vol. 2, nº 1, pp. 67-80.

MONTURIOL, A. e VIDAL, D. (Dir.), (2003): Imatge i dstí. Cartells turistics de les comarques gironines, Girona,Museo d’Art.

OMT (2002): “Previsiones mundiales y perfiles de los segmentos de mercado. Turismo: Panorama 2020”, vol. 7. Madrid.

PATIÑO ROMARÍS, C. (2002): A illa da Toxa, Pontevedra, Deputación.

RODRÍGUEZ  BERNAL, E. (1982): La exposición Ibero-Americana de Sevilla de 1929 a través de la prensa local. Su génesis y primeras manifestaciones (1905-1914), Sevilla, Diputación.

ROZA CANDÁS, M. (1995): Los balnearios marítimos en Asturias (1848-1935), Gijón, Fundación Alvargonzález.

SOBRINO MANZANARES, Mª L. (1996): O cartelismo en Galicia. Desde as súas orixes ata 1936, Sada, Edicións do Castro, 2ª ed.

TAYLOR, P. (1994): Geografía política, Madrid, Trama.

TUGORES i TRUYOL, F. (Coord.): Welcome! Un siglo de turismo en las islas Baleares, Palma de Mallorca, Fundación La Caixa.

URRY, J. (1996): O olhar do turista. Lazer e viagens nas sociedades contemporáneas, São Paulo, Studio Nobel.