Un xigante no Cómaro: No centenario de Isaac Díaz Pardo por Xaime Toxo

cómaro

substantivo masculino

1 Comareiro

Cómaros verdes.

2 Pequena elevación de terreo de pouca extensión. Só quedaba neve nos cómaros.

SINÓNIMOS: CUIÑA, LOMBA, OUTEIRO.

 “Sempre estou indo á casa, sempre estou regresando á casa do meu pai”                                                                                                                                                   (Novalis)

Isaac e o meu pai naceran no mesmo ano, 1920, un en Santiago e o outro en Bueu. Non chegaron a coñecerse. Digamos que pertencían a esferas con órbitas que xiraban en elipses diferentes; como moito, pode ser, que se cruzaran algunha vez camiñando polas rúas dalgunha cidade, e terían que ser Santiago ou Pontevedra, que eran as que meu pai máis transitaba. Non creo que Isaac estivese algunha vez en Bueu, mais tampouco podería afirmalo con rotundidade. Ao mellor acompañando a Urbano Lugrís cando este deseñara a capela dos Santos Reis, alá pola década dos cincuenta, un encargo que lle fixeran os irmáns Massó, os propietarios da conserveira e a baleeira, e de moitas cousas máis; e paraba Lugrís a tomar cuncas co vello Castroviejo na baiuca de Amieiro, fronte da lonxa. Habería que investigar as datas e ver por onde andaba Isaac daquela.

Miña nai era de Santiago, como Isaac. Meu avó, Julio, abrira unha tenda de baúis, maletas e bolsos na rúa Caldeirería, antes tivera unha zapatería onde lle deixara a deber, sempre o contaba, uns zapatos un Álvaro Cunqueiro mozo e estudante. Esa era a razón de que miña avoa, Patrocinio, lle tivese tanta antipatía a un lanzal Cunqueiro, sentimento que lle trasladou á miña nai, que cando me vía cun libro del na man dicía “a ti gustárache, mais non pode ser boa persoa”. E ao mellor non o era, pero como escritor non tiña límites.

Todos agora están vivos no reino dos mortos. Iso se a relixión na que cría fervorosamente a miña nai non consistía nun feixe de trolas, por iso, de non ser todo falso, agora, a pobre, pode ser que estea aturando a Cunqueiro – é unha posibilidade – para toda unha eternidade de anécdotas, receitas, lendas e historias fiadas, unha encanada na outra, ata facer do interminable a mellor desculpa para non presentarse diante do xulgador divino; o que lle reclamaría: “A ver, Cunqueiro, que pasou con eses zapatos?”. “Agarde un intre, Señor, –retrucaría o de Mondoñedo – que estou acabando de contar outra vez o do mariño Sinbad”. É unha incógnita saber se a eternidade lle vai dar a Cunqueiro para largar todo o que levaba dentro. Miña nai, que non era precisamente da confraría do silencio no de contar e enfiar unha anécdota seguida de outra, ben podería facer de sparring con aspiracións a título.

Vina unha tarde deixar mudo a Torrente Ballester, do que era moi amiga, o que non resultaba doado. Ademais preparaba unhas ameixas á mariñeira con moito vinagre e perexil que poderían ter a Cunqueiro entretido enchoupando pan no mollo o que tarda en acontecer un ciclo xeolóxico. E mentres tanto, a que andaría o Isaac? A deseñar unha serie de cadeiras minimalista que lles permitisen viaxar máis cómodos enriba das nubes; a debuxar unha nova billa de cervexa con mascarón da Susana do Pórtico para regar as xoldas dos anxos e arcanxos, lúbricos e bebedeiros; a trazar as formas definitivas do bote que trasladou o corpo do apóstolo a través dos mares incógnitos.  Unha caderna aquí, un tolete alá, un remo por couso e un mastro de oliveira da horta de Getsemaní no banco do navío. Vai ti saber, hai tanto de que falar no ceo.

Entón, un día, apareceu por casa o libro Cerámica de Sargadelos de Bello Piñeiro, que se converteu nun best seller familiar de consulta. Alí, entre as fotos das bandexas, cuncas e sopeiras, estaba a dun carneiro calcadiño ao noso. Aquilo encheunos de orgullo. Coma se de repente, e grazas ao carneiro, foramos donos dun símbolo e pasaramos a formar parte do ghalleghismo cultural. Así con gheada, que era como se falaba en Bueu. Porque antes do libro de Bello Piñeiro entraran a formar parte da biblioteca do meu pai a Antífona da Cántiga de Cabanillas, as Cousas de Castelao e os Cantares Gallegos de Rosalía. E algúns de nós, quero dicir dos irmáns, eramos unha pequena tropa, fixémonos galeguistas lendo aquilo de Galicia ti non tes patria, ti vives no mundo soia, que España de ti se esquece cando es, ai!, tan fermosa.

E agora falabamos ghallegho a conciencia, sabendo que as palabras que representaban o mundo noso pertencían a unha lingua perseguida. “Ou non?” “Se ti o dis… pero a nós ninghén nos prohibe falar en ghallegho”. “E na escola?, en que nos ensinan?” “Home, en castellano, non pretenderás que o faghan como falamos nós”. “Pois si”.

Ver as pezas de Sargadelos no aparador da sala cobrou outro sentido, transmitían unha angueira indefinida de pertenza a un sentimento, a un tempo, a unha terra. Entón declarámonos oficialmente nacionalistas. Sen cerimonia nin xuramento, pero falámolo entre nós ás furtadas. Ademais medraramos, xa case eramos uns mozotes, e meu irmán máis vello, Ramón, que xa estaba na universidade, conseguira clandestinamente o Sempre en Galiza e Vida, paixón e morte de Alexandre Bóveda. Aquilo xa tiña outra dimensión de compromiso. Que facer?, preguntabamos botando man dunha retórica bolxevique, copiando os ademáns enérxicos do intransixente Vladímir Ilich Uliánov, Lenin. E para enredar e crear alarma entrabamos nas librerías só a pedir libros que sabiamos estaban prohibidos, os de Ruedo Ibérico, ou os editados en América; e liamos, liamos sen parar. E comezamos a saber o que foran as Irmandades da Fala, o Seminario de Estudos Galegos e o Grupo Nós, como se fundara o Partido Galeguista, a Fronte Popular, a República, o Estatuto e a Longa Noite de Pedra, a ditadura que nos caera enriba e aínda aturabamos. E con dezasete anos limos o libro de poemas de Ferreiro do mesmo nome, era o ano 1972, nunha edición de El Bardo de Barcelona de capa negra. E a figura, que non sabiamos miúda e cativa, de Isaac comezou a medrar. E xa mercabamos e cantabamos os discos dos Voces Ceibes e faciamos política desde o asociacionismo cultural. Montamos en Bueu unha agrupación e puxémoslle nome de monte: Liboreiro; logo estaba a Santa Cecilia de Marín; participamos no Galo e no Eixo en Santiago; asistiamos aos Ateneos. E a figura do home pequeno, case de canzorro románico ou de gravado de retablo, de Tras Salomé por exemplo, – sabiamos xa algo máis del a través dos artigos, que recortabamos dos xornais, da autoría de Salvador de Lorenzana e Luís Seoane -, non deixaba de medrar, de agrandarse, de cobrar unha dimensión que identificabamos cunha admiración que só lle concediamos aos inmortais.

Isaac Díaz na fábrica de Sargadelos               

E, consonte as necesidades económicas que tiñamos, que eran moitas, empezamos a mercar e a agasallar pezas das tendas que chamabamos de Isaac. E como xa inauguraramos o de ter moza regalabámoslle a peciña case plana da figura dun home e unha muller en branco, entrelazados polas pernas e brazos. Parecíanos que tiña o seu punto transgresor, porque semellaban espidos e compartindo leito, como acabados de espertar ou de amarse. E as figuriñas mínimas das mans abertas e as figas, os puños pechados que pendurabamos do pescozo cun cordeliño de coiro, servían tanto para espantar os agoiros como adquirir un aire lixeiramente hippy. 

Logo, máis adiante, habiámonos de facer hippys de todo e viviriamos unha xeira de meses en Marrocos como tales. Pero esa é outra historia. Antes participamos nos movementos clandestinos nacionalistas. Fixémonos militantes – sinto dicir que así era como nos chamabamos, con esa denominación de arestas tan ariscas – e tiñamos carné de ERGA e da ANPG, mercamos sprays para escribir na paredes.

A primeira vez que me tocou a min foi nun muro do cemiterio de Cela: 25 de Xullo Día da Patria Galega, grafitei con moito nerviosismo, abaneando con forza o bote para que saíse o trazo groso, e deixar constancia do que non se podía dicir, moito menos berrar. Andabamos abondo a enredar e a enguedellala nas manis cruzando autos nas rúas e guindando petoutos contra as xanelas das oficinas dos bancos. Se o chega a saber meu pai, que era director dunha oficina do Banco Pastor na rúa do Príncipe, non lle había gustar nada. Ciscabamos panfletos que enchían as prazas e convocamos un sen fin de reunións, que non nos chegaban as horas do día para resolver tanta conspiración. Por favor, que escola de dialéctica mesturada cunha disciplina clandestina e conventual. O cinceiro onde apagamos as miles de cabichas consumidas era unha pomba picassiana de Sargadelos. Unha peza con algo de inspiración oriental á que eu lle tiña un cariño especial e que desapareceu nun traslado de casa. Supoño que se aburriu de escoitarnos e decidiu pola súa conta trasladarse, poñamos por caso, ao tellado da catedral ou da casa de Ramón Piñeiro, que era amigo de Isacc e non ficaba lonxe, ou a calquera pombal cunha compañía algo máis soportable que os barbados de palabras desafiantes.

Un ano daqueles, coido que no 1974, visitamos por primeira vez o museo do Castro en Sada. E a figura de Isaac acadou no noso maxín un tamaño de realismo soviético até alcanzar a dimensión xigante do mito, que fose celta ou grego dábanos o mesmo, era un mito noso. E así andabamos cando chegou a Revolución dos Cravos. Foi un 25 de abril que non se diferenciaba en nada doutros días semellantes. Pero alguén pasou o aviso, moi cedo, cando nos preparabamos para as asistir á clase, alertándonos: “poñede a radio, calquera emisora portuguesa, algo está pasando en Lisboa”. Aquilo nos arrebolou coa forza dun maremoto. Que onda xigantesca entrara pola foz do Texo, gabeara polo Bairro Alto, ata o Chiado, onde un capitán cun megáfono na man mandara aos da policía secreta que non fixeran malandradas e se entregaran. Marchamos celebrar o 1º de Maio de 1974 a Porto. Mi madriña, que cantidade de xente, como estaba a Avenida dos Aliados. Concentrouse unha morea como nunca viramos de multitude feliz cargada de pancartas e bandeiras. Risos, apertas, puños en alto, berros e cantigas. A voz do Zeca resoaba sen parar nos nosos corazóns.

Do 75 ao 77 non paramos de debater, que se isto ou o outro, que se marxismo reformista, castrismo ou maoísmo, liberación nacional ou obreira, clase ou pobo, loita pacífica ou violenta. Uf, uf, uf… que desgaste. O piso no que viviamos enchérase de pezas de ceramistas portugueses, Rosa Ramalho, a outra Rosa, de apelido Cota, e tamén o colorista Misterio… As de Sargadelos compoñían un retablo tímido e avergoñado a carón destas outras, lembro, sobre todo, unha xerra para servir o leite e unha cunca que facía de azucreiro. Todo o portugués coidabamos era agora orgullosamente “cool”, mentres que Sargadelos empezaramos a xulgalo como a morna variante empresarial dun galeguismo ineficaz e puramente ornamental. Parecía que o home miúdo, non reclamado por nós para os nosos actos políticos e culturais, devalaba, perdía estatura. El xa de por si tan pouca cousa. Os mitos que pertencían á actualidade chamábanse Camilo, Beiras, Ferrín, Novoneira, Paco Rodríguez, Manuel María e Bernardino Graña, e o Anxo Rei, que asomaba o sorriso pillabán por algún bar das galerías. Isaac regresara ao seu estado natural nalgún escuro faiado de formas. A traballar, deseñar e pensar. Mandaba en nós un veto sectario, o dunha revolución cultural ordenada para depurar e facer limpeza. Anos de chumbo ideolóxico que nos arredaban da Bauhaus luminosa que estaba poñendo en marcha o home máis importante de Galicia.

A finais de 1977 a burbulla política estralou para nós, rachamos os carnés, renegamos de quen foramos, tiramos toda a documentación amoreada, porque nos parecía un estrume seco inservible. Cambiamos de autores e botámonos a xurdir nas augas turbias de Bukowski, Bradbury, Ginsberg, na ciencia ficción de Stasnilaw Lem… E recitabamos as arroutadas de Cioran.

Chegados a ese punto decidimos ir investigar novas paisaxes vitais en Marrocos. Alá marchamos nun Dyane 6. Vestiamos saións e pantalóns de algodón de cores vivísimas, pareciamos tirados dunha reportaxe dos festivais de Woodstock ou Wight. Así paseabamos por Chauen, nunha copia excesivamente cutre e caseira do Tanxer de William Burroughs e Paul Bowles. Dabámoslle a todos os paus e armabamos danzas íntimas e secretas ollando nos luscos extinguirse unha luz que nos envolvía cunha escuridade luminosa; tocabamos palmas en todas as festas.

En Compostela ía moito frío e cando regresabamos recuperabamos decontado os abrigos, as bufandas e a pana para tapar as pernas enfraquecidas dos paseos pola montaña. Que fríos os pisos de Compostela comparados coas casas solleiras de Chauen. O que volvemos saber desta volta do home miúdo foi a través do que nos contaba Chichi Campos… Que dicir de Chichi e non quedar curtos? Coñecerámonos en Lugo, no piso compartido con Chus, antes de empezar a primeira baixada atravesando España camiño de a Fez. Eu fora a Lugo dende Bueu, o que daquela supoñía unha proeza de autobuses percorrendo media Galicia. Chichi non paraba de debuxar, tiña a enfermidade de esborranchar todo o que tivese a man, e cando digo todo non é unha esaxeración: pratos, vasos, panos, libros, discos, paredes, portas. Fumaba e debuxaba, bebía un té e debuxaba, preparabamos unha caldeirada de rabada e debuxaba, falaba debuxando, escoitabamos “ritman blues” e el seguía o ritmo cos rotuladores na man. Ata tomando viños pola rúa debuxaba. Era moi bo facendo caricaturas. Anos despois, cando xa o nomearan director da galería Sargadelos de Santiago, lembreille os días de Lugo con Chus, Vicente e Mundo, e pedinlle unha caricatura do home miúdo, e fíxoma. En que chanzo daquela vida de anos sen paraxe quedaría o debuxo de Chichi? Andará a rebolos pola memoria extraviada de tantas e tantas cousas que só sobreviven aí, na memoria. Chichi, Ramiro Fonte, miña nai, Cunqueiro, Manuel Antonio e Ferreiro…, todos no máis alá, vivindo no manifesto aerodinámico da transcendencia.

E eu pedíndolle unha foto a Isaac no auditorio do museo que fora de Carlos, ao que o libreiro Gonzalo “Virgondoiro” alcumaba de Drácula, e tamén era de Rosa Méndez, a mesma Rosa que fixera a longa marcha ao Caurel con Daniel e Rafa na procura de Novoneira: “Isaac, agarda uns minutos por min, lembra que temos que facer a foto”, arfeille, e el xa estaba cun pé na transparencia.

“As voltas e reviravoltas que dá a vida, meu fillo”. Esta frase ben podía pertencer a Fita Freire, a taberneira de Pescadoira. A mesma taberneira que lle puxo de alcuño Pinochet á súa sogra. Pois iso. Eu xa iniciara outra nova andadura. Á volta dunha estadía en Londres pasara a traballar nunha equipa de Orientación Escolar de Atención a Alumnos Cegos e con Discapacidade Visual Grave. Entre outras tarefas ocupábame da transcrición ao braille de obras en galego. Solicitei ao departamento da ONCE unha edición dos Cantares Gallegos para agasallar á Casa Museo de Rosalía. Cando Isaac soubera daquilo chamoume, conseguira o número do centro onde exercía e preguntou pola persoa que se encargaba das adaptacións dos materiais para seren accesibles mediante o tacto. Pasáronme a chamada e aquela voz inconfundible dixo: Son Isaac Díaz Pardo. E a min deume un pasmo. O home miúdo doutro lado do meu asombro. Tiña en mente a serie das figuras dos cegos de Castelao e quería falar con alguén que lle puidese contar como funcionaban as sensacións e as percepcións daquelas en persoas ás que lle faltaba a vista.

 Cabuxa preñada  

Quedamos de toparnos e ter unha conversación sen mediar un teléfono polo medio. Lareteille do carneiro, das xarriñas e da pomba cinceiro. De cando foramos coñecer a Rosa Ramalho e da cabuxa preñada. Falamos dunha tirada exclusiva da serie dos cegos que lle puidese interesar á ONCE, con texturas e grafía en braille. Preparei visitas a cegas para escolares á factoría de Cervo e ao Laboratorio de Formas. Enchíanme de felicidade aquelas experiencias e paréceme que hai unha eternidade de todo aquilo. Volvémonos topar varias veces, sendo eu Presidente do Ateneo, en exposicións, actos culturais, no Museo de Pontevedra, onde falamos de Federico Ribas, tan esquecido. Sempre pendente o de tirarnos unha foto compartida. Non foi posible. Talvez algún día, nas veigas do manifesto transcendente do máis alá.

Acordeime del a última vez que visitei o Panteón dos Galegos, diante do túmulo de Castelao imitei a súa mirada, inquisitiva e un chisco señardosa, pensando se ao home miúdo lle gustaría estar alí, con nós. Vai ti  saber.

 Xaime Toxo, Presidente do Ateneo de Pontevedra. Outono 2021.