O Vello Cárcere de Lugo e a memoria

Anxo González Guerra, ex-seminarista

Cando estudaba no Seminario de Lugo (1966-1972) ás veces algúns balóns pasaban por enriba do muro do cárcere e había que dalos por perdidos: os campos de deporte do Seminario Maior e o Cárcere compartían parede e escoitabamos como pasaban o ferro pola reixas cando os gardas facían as rondas.

En 1975 cando xa estaba no Colexio Universitario de Lugo fun co amigo Antón a unha manifestación e cargaron os “grises”. Escapamos os dous correndo e metémonos na catedral ata que intuímos que xa pasara todo. Foi aí cando el se decatou de que cos porrazos lle caera o cartafol das clases, volvemos pola mesma rúa pero non atopamos nada e cada un marchou para a súa pensión. Ao día seguinte el non veu ás clases e axiña soubemos o que pasara. Como levaba no cartafol a cartilla da Caixa de Aforros na que estaba o seu enderezo familiar, inmediatamente foron buscalo alí e logo á pensión luguesa. Botou tres días na comisaría e dous no cárcere ata que seu pai pagou 15.000 pesetas de fianza, quedou con causa aberta no Tribunal de Orde Pública e expulsárono da Universidade. Menos mal que os profesores o deixaban asistir ás clases e mesmo lle gardaron as notas ata que o TOP desapareceu e con el borrouse toda a acusación, pero das 15.000 pesetas non se volveu saber.

Despois de 50 anos, unha boa parte dos que empezaramos en Lugo os estudos de Filoloxía (os primeiros en facer alí tres cursos de Filoloxía) volvemos xuntarnos en marzo. E como toda boa xuntanza ten que haber un xantar, que mellor sitio ca Lugo para iso. Pero antes quedamos no Vello Cárcere, que agora é un centro social e museo, para acompañar a Antón, que non volvera alí desde que estivera preso (eu foi a primeira vez que traspasei aquel muro, a primeira vez que vin por dentro onde caían as pelotas dos seminaristas). Foi moi emocionante porque, ademais, fíxonos de guía o tamén compañeiro e amigo Claudio Rodríguez Fer, que tanto ten contribuído á recuperación da memoria histórica e tamén colaborou activamente achegando material para a exposición permanente.

Vimos a cela na que estivo Antón, a que ocupou o pai do propio Claudio e a do avó da nosa tamén compañeira Elisa V. Hai unha listaxe de presos na que está o avó do amigo xubilado do Valle Inclán Andrés Vilán, que estivo preso alí e saíu para ser fusilado na tapia do cuartel da Garda Civil. Vendo aquelas historias tamén me lembrei do avó da coordinadora de De vella a bella, Charo Valcárcel, asasinado na Estrada polos golpes dos falanxistas. E do pai da amiga Ramona, mestre preso en San Simón.

Alí mesmo tamén nos contou o compañeiro Antón G. que naqueles anos do Colexio Universitario fora detido por ser comunista e tivera que marchar ao servizo militar obrigatorio e fora multado e expulsado da Universidade. Alí no Vello Cárcere fixemos memoria dos nosos malos tempos e dos tempos dos nosos avós, ben peores ca os nosos.

Xa no xantar lembramos a vida luguesa da nosa mocidade e de cando lle fixemos o boicot á materia de Literatura Española en xuño e setembro. Tiñamos de profesor un seguidor dos métodos de Moreno Báez que era quen de nos sacar a todos o gusto pola literatura. Por iso nos erguemos contra el, ata contamos co ánimo de El Progreso, recibiunos o director e apoiou as nosas reivindicacións. A min servíronme aquelas clases moito, servíronme para facer logo como profesor todo o contrario do que vin e sufrín naquelas clases de literatura. Non hai mal que por ben non veña.

Fixen aquel día, ida e volta, case 400 km de condución. Cando me deitei custoume moito coller o sono e non era polos cafés, era pola “memoria”, lembrei cando á miña avoa lle dixeron en Chantada que “menos mal que lle morrera o pai que senón tiñan que llo matar por republicano” (tivo “a sorte?” de morrer de enfermidade en decembro do 35… era o papá Ánxel do Arrieiro, o meu bisavó).

Na miña vida hai anos que pareceron durar un día e hai días que pareceron durar un ano, coma este de marzo de 2024.

Tal vez sexa eu o menos indicado para falar de mestras porque non fun á escola, fun un neno sen escolarizar: dos cinco aos once anos estiven co meu tío cura e a súa asistenta na Cervela, foron eles quen me aprenderon as primeiras letras e todo o demais. Creo que unha mestra asinaba como que era alumno seu sen selo e, aínda que non mo dixeron nunca, eu sospeito que o de non mandarme á escola era porque naquel lugar a mestra tiña fama de bater moito e ensinar pouco. Así que non teño a foto esa que ten a xente da miña xeración posando na súa escola nin a foto coa mestra e os compañeiros. Iso si, fun un adiantado da homeschooling, algo é algo.

Así que vou falar daquelas mestras polo que vin, lin e escoitei. Contaba miña nai que cando os pais tiñan mente de facer a nena mestra xa lle empezaban a falar o castelán na casa para que lle saíse máis natural cando exercese porque tería a obriga de esquecer o galego na súa escola. Coñecín varias mestras de familia labrega galegofalante que non soltaban unha palabra en galego nin que as espremesen como o trapo de fregar. Niso a miña bistía Isolina era unha adiantada, que nos falaba en galego aos pequenos da familia, iso si, corrixindo a nosa fala para que non fose moi “bruta”, tiñamos que dicir “gritar” e non “berrar”. Tamén falaron sempre o galego fóra da aula a dona Elisa de Trasar e a dona Aurora e o don Manolo (matrimonio) do Barrio. Este mestre pasou á historia por darlle nome a unha árbore senlleira “O carballo do Mestre”, en Pradeda.

Todas, sen excepción, tiñan o tratamento de “doña” e o diminutivo no nome en moitos casos, “doña Lolita, doña Pepita…” Na miña terra o primeiro destino de mestres e curas era sempre a alta montaña dos Ancares, o Courel, o Cebreiro… Alá marchaban as mociñas con dezasete anos e sen experiencia. Tiñan que levalas os pais a un lugar onde non chegaban os coches e os últimos quilómetros era a cabalo ou a pé. Sempre había unha casa de confianza que acollía e daba pensión á mestriña. Sempre eran tratadas naquel mundo rural con moito respecto e admiración porque eran as depositarias do saber, do coñecemento e iso que ás veces non había moita diferenza de idade entre o alumnado máis vello e a profesora; ata algúns homes sacaban a pucha cando falaban con elas. Contoume a miña prima Maruja que nunca esqueceu aquela marabillosa experiencia courelá e cando volveu por alí moitos anos despois, xa no seu coche, seguían lembrándoa e tratándoa co mesmo agarimo.

O caso é que os curiñas novos tamén tiñan a primeira parroquia na montaña. Dicía miña nai que “entre santo e santa, parede de calicanta” (hai que separar os mozos e as mozas, que a ocasión pode levar ás relacións amorosas). Cando chegaron os tempos nos que os curas empezaron a pendurar as sotanas, houbo algunhas parellas de sacerdote-mestra, non é de estrañar que os dous mozos da parroquia con estudos e tempo libre acabasen “xogando aos médicos”.

Nas Memorias dun neno labrego de Xosé Neira Vilas está moi ben retratada a chegada dunha mestra nova, o que iso supón para o neno Balbino. Pero tamén había de todo daquelas, eu coñecín dúas irmás mestras. Unha delas non facía máis ca rezar na escola e a rapazada non aprendía nada, ata agradecían cando ela non podía ir e mandaba un sobriño (que non pasara da escola) no seu sitio, con el aprendían “as catro regras”. Pola contra a outra irmá preocupábase moito porque os nenos e nenas aprendesen e se algún despuntaba miraba como poder axudalo. Unha sorte ou unha desgraza que ao neno lle tocase unha ou outra!

Lembro un par de casos nos que a mestra casou cun mozo do lugar que non era o médico, o farmacéutico nin outro mestre. Tal era a consideración da mestra que o marido perdeu o seu nome e pasou a ser para todos “o home da maestra”. Cando me teñen convidado a darlles unha charla na facultade aos futuros mestres, sempre lles digo que se lles gusta e lle botan ilusión terán a mellor profesión do mundo porque terán o agarimo e o respecto dos cativos. O Paulo non quería ir á escola ao comezar infantil. Ao saír o primeiro día díxolles aos pais que xa lle quería máis á nova profesora ca a eles. Cousas así só as consegue unha mestra.

Sempre se dicía “pasa máis fame que un mestre de escola”, mesmo para algunhas familia era un traballo pouco valorado. Conta meu irmán mestre que un día veu unha nai para tratar da súa pequena e cando el empezou a falar xa o cortou… “non me diga nada da nena, señor maestro, que eu xa sei que é moi curtiña, pero a ver se polo menos a puideramos facer maestra”. E se non chegaba ao final dos estudos podería exercer de “mestra do cu colorado”, que era como lles chamaban na Ribeira Sacra ás que facían substitucións sen teren a carreira esixida. E tamén “dar punto” era dar vacacións a mestra ao alumnado. Cando se escoitaba algo interesante soltábase o de “aprende cachola que estás na escola”; como non fun á escola pouco aprendín e para remedialo teño que ler sempre as publicacións de De vella a bella nas que se aprende moito.

Coñecín moitas mestras e algunhas marabillosas mestras rurais. Que lles sirvan estas liñas de homenaxe.

E se o queren saber todo sobre as escolas rurais poden ler as publicacións de Narciso de Gabriel citadas na Wikipedia.