Coñecín a Anxo, por unha amiga común, xa fai varios anos e tiven a sorte de facer unha viaxe, con el e un grupo de amigos, a Marrocos, aí dinme conta do pozo de sabedoría que encerraba este home que se paraba nos sitios máis sorprendentes para logo explicar con detalle o que vira.

Hoxe temos con nós a Anxo da Ferreira quen a escribe e narra en terceira persoa a súa propia historia de vida.

Anxo da Ferreira naceu o 1 de Xaneiro de 1953, fillo de Victoria , de Paredes (Vilaboa), e Xosé , de Pontesampaio. Os pais coñecéranse, como era costume daquela, nas festas, cando andaban polos 16 ou 17 anos.

A vida dos pais de Anxo foi dura e chea de acontecementos dos que, na literatura, son cualificados como “realismo máxico”.

A nai de Anxo, Victoria, era a maior de 7 irmáns. Filla de Victoria Conde Perdiz e Juan Manuel Reguera Ríos. Un matrimonio que tiña detrás unha dura historia, marcada polo maltrato da muller por parte do seu home.

Todo comezara coa chegada de Juan Manuel a Arcade (Soutomaior), na segunda metade da década dos 20 do século pasado. El viña de percorrer mundo, sobre todo nos Estados Unidos, onde traballou na cidade de New York nunha fábrica en Detroit (Michigan). Nesa fábrica aprendeu a atender a central de transformación da electricidade de alta tensión que chegaba, e se convertía en electricidade útil para a factoría. Esa experiencia foi a que lle serviu para, mediante a recomendación do que el chamaba “meu tío o cura”, atopar traballo como vixiante e no mantemento da liña de alta tensión do Rio Tambre, nun treito que debía abranguer dende o concello de Vilaboa ata Redondela.

A nai de Anxo, unha magnífica narradora, nunca lle agochou ós fillos ningún aspecto da historia familiar por moi esgrevio que fora. Así que axiña souberon que ese “tío cura”, do que falaba Juan Manuel, era en realidade seu pai. A nai, nada no Rañadoiro (Pontesampaio), fora criada dese cura en Vilarchán e alí naceu o rapaz que levaría os apelidos da nai.

Cando chegou a Arcade, atopou pousada na que era propiedade de Xosé Bieito Conde, recadador de impostos na comarca do Salnés e tamén propietario do único surtidor de gasolina. Contaba a nai de Anxo que esa posición privilexiada que tiña o seu avó, debíalla á súa amizade con Xosé Calvo Sotelo, ministro de Alfonso XIII.

A muller de Xosé Bieito e as dúas fillas maiores levaban conta da pensión e do surtidor. As rapazas axiña quedaron aboubadas polas historias que Juan Manuel lles contaba. Sobre todo as que tiñan que ver con Norteamérica, que elas tiñan idealizada polas lecturas e o cine. O mozo, sempre vestido con traxe pasado polo ferro e cuberto polo seu panamá, alto, de ollos claros e moi atractivo, sabía ben o poder engaiolante que tiña o seu discurso. Coas confidencias coñeceu que a maior das rapazas, Victoria era a que ía herdar as terras que as irmás solteiras do pai tiñan en Paredes. Aínda que a más guapa era Natalia, dende que Juan Manuel soubo iso, prestoulle máis atención a Victoria.

Pasaron os meses e Victoria enfermou de febre tifoidea e tivo que estar na cama por un mes. Nesa situación decatouse de que estaba embarazada. Non sabía como contarllo á nai, pero as desgrazas non quedaron aí. Un mes máis tarde, Natalia veu confesarlle, desfeita en pranto, que ela tamén estaba preñada. Tiveron que confesarllo á nai , e a bisavoa de Anxo, despois de botarlle a Juan Manuel todas as maldicións do mundo, no sabía como lle ía contar iso ó seu home, que idolatraba ás rapazas. Xosé Bieito quería matar a aquel criminal que arruinara a vida e a reputación das mozas, pero a súa muller fixo que entendera que a única saída era que o desgraciado se casara cunha das dúas. Diante desa tesitura o fillo do cura non dubidou, escolleu á herdeira do capital de Paredes.

Natalia tivo que irse coa avoa materna para Souto Xusto e Victoria foise coas tías paternas ás súas propiedades de Paredes. Dende que eran pequenos, Anxo e seu irmán souberon que a filla de Natalia, Esmeralda, era ó mesmo tempo prima e irmá da súa nai, porque ela llo aclarou sen eufemismos.

Asi, a nai de Anxo, aínda que naceu en Arcade, moi pronto iría vivir a Paredes, naquela casa na que as tías da nai viviron a súa chegada como un agasallo dos deuses. E ó mesmo tempo tamén sufriron, co pai da nena, o mesmo engaiolamento que pasaran as dúas mozas. Juan Manuel fíxose co control daquela casa chea de riquezas. As xoias, o ouro, os ricos traxes da danza galega decorados de acibeches, as accións de varias empresas punteiras da época, duráronlle pouco nas mans a aquel estragador.

Victoria seguiu parindo fillas e fillos. Chegou a Guerra Civil e Juan Manuel fíxose falanxista de comenencia (Anxo conserva unha foto do carné de Falanxe emitido o 1º de Abril de 1939, o día que rematou a guerra. Iso si que é cautela calculadora!!!). Así chegaría a ser Alcalde de Vilaboa nos anos 40.

Durante o derradeiro embarazo, Victoria sorprendeu, cando tivo que volver á casa dende Arcade por atoparse mal cando estaba axudando no surtidor de gasolina, a Juan Manuel encamado coa rapaza que colleran de criada, cando a que tiveran por moitos anos se xubilou. Victoria sentiu que o mundo lle escapaba debaixo dos pés, pero repúxose como puido e díxolle a moza que recollera as súas cousas e se fora daquela casa. Pero cando marchou, Juan Manuel informou á muller de que ía dividir a casa en dúas partes e a rapaza viviría nunha delas. Pero a Victoria tiña moi claro que aquelas propiedades eran a herdanza dela, e contestoulle que para facer iso tiña que matala primeiro.

Aí comezou a tortura para a avoa de Anxo. Porque a partir de entón todo o que se producía naquelas propiedades remataba nas mans da que fora criada, que sería a amante de Juan Manuel ata a súa vellez. O home quería tamén vender terras, e diante da negativa da muller, comezaron as malleiras. E nunca remataron.

Aquel embarazo de Victoria foi dramático. A nai de Anxo axudou no parto a súa nai, cando ela tiña uns 14 anos, porque Juan Manuel rifara co médico de Paredes por unha liorta do fillo deste cun dos de Juan Manuel. Cando a rapaza intentou limpar as parias do recén nacido percorreuna un calafrío ó ver que alí había cousas estrañas. Cando lle dixo á nai que o meniño non estaba ben, ela contestoulle que o limpara que serían as parias, pero non había tal. O neno tiña un só ollo na metade da fronte, non tiña boca e o nariz era unha membrana de pel que se moveu durante os minutos que viviu.

O Avó Xosé Ricón no transatlántico. Segundo pola dereita na fila de atrás

As veciñas que acudiran ós berros colleron a Carme e levárona ó leito. Pero non había pulso nen respiración. Estaba claro que Carme morrera ó escoitar a noticia. Amortallárona e foron buscar a don Bieito, o cura. Cando o crego chegou, antes de darlle a unción extrema, preguntou se a Carme a vira o médico. Todas a unha, as mulleres responderon, “Caeu redonda, don Bieito, cando chegou ó chan xa estaba morta”, O cura pediulles que trouxeran un espello e cando tornaron cun espelliño da pía do baño, achegoullo á boca. Para abraio de todos a imperceptible respiración de Carme embazou o espello. Estaba nun estado de catatonía. Así se salvou de ser enterrada viva a nai de Pepe, avoa de Anxo.

Xosé tampouco morrera. O Magdalena encallara nas costas brasileiras e afundira, pero el puido saltar do paquebote cun salvavidas. Andou á deriva por tres días, salvándose porque o salvavidas levaba unha garrafa de auga e repelente contra os tiburóns. Anxo escoitaría moitas veces ó seu avó Xosé contar como, para evitar o frío da noite, se tiña que afundir porque as correntes de auga quente facían que a temperatura fose máis alta dentro do mar que fóra del. Tamén dicía que tivo que botar man do repelente en varias ocasións, porque as quenllas andaban ó seu redor. Ós tres días outro paquebote italiano rescatouno do océano.

Pepe, o pai de Anxo, aínda era un rapaz, pero sempre dixo que, dende aquel acontecemento, a súa nai xamais sería a mesma. Calquera atranco, o máis mínimo estorbo, facíana caer nun estado de excitación que podía rematar en dramáticas convulsións.

Moi pronto, Victoria e Pepe coñeceríanse na festa de san Xoán de Paredes e cando chegou a festa do Carme en Pontesampaio xa bailaban un co outro sen cambiar de parella. Pepe ía ó mar con outros mozos da Ponte. Ían á sardiña, vogando dende a Ponte ata as Illas Cíes. Rematada a marea paraban en Vigo para vender o que pescaran.

Cando Pepe estaba facendo o servizo militar, pola Marina, casou con Victoria que foi vivir con el na casa dos sogros en Pontesampaio. Axiña naceu o irmán de Anxo, Xosé Luís. E 18 meses despois naceu el. Pero o seu pai non aturou por máis tempo a miseria daquel traballo tan duro, que non lle daba esperanza de poder ter unha casa de seu e rematar a convivencia, cada vez máis difícil, con Carme. Xosé, pola contra, foi o pai cariñoso e comprensivo que Victoria nunca tivera.

Aproveitando que o transatlántico onde traballaba o pai facía escala en Salvador de Bahía, onde xa estaba un irmán de Carme, e que podían conseguir os billetes máis baratos, os dous irmáns iniciaron a aventura da emigración, tan típica naqueles inicios dos anos 50. Anxo tiña tres meses cando seu pai se foi e non o volveu ver ata os 8 anos.

A vida da nai de Anxo foise convertendo noutro pesadelo, semellante ó que pasara co seu pai. A súa sogra, cando entraba nos procesos paranoicos, pensaba que aquela moza fermosa e chea de vida lle quería roubar ó seu home, ou imaxinaba que se enleaba con calquera home que tivera unha simple conversa con ela. As acusacións de que Victoria era unha puta eran continuas. Se Xosé estaba embarcado, non tiña ninguén que a defendera. E cando estaba na casa, a bondade do sogro e o amor que tiña pola súa inestable muller, facían que non fose quen de enfrontarse a Carme e só era capaz de aconsellar á nora pedíndolle que tivera paciencia, que Carme non sabía o que dicía cando estaba nesas crises. Nunha delas, pola noite, Carme tirouse ó pozo que tiñan debaixo do patín da casa. Unha veciña que estaba desperta escoitou o que pensaba que era un cadeliño queixándose, achegouse á casa de Carme e decatouse de que os laios viñan do pozo. Chamou na casa e despertou Victoria que tivo que pedir axuda para sacar a avoa de Anxo daquel pozo no que, por segunda vez, estivo ben pertiño da morte.

Despois disto Xosé e Victoria déronse de conta de que Carme precisaba axuda psiquiátrica. Aconselláronlles que acudiran ó máis famoso psiquiatra de Pontevedra que se chamaba Mato Calderón. Este, seguindo a moda da época, fritiu a electrochoques a Carme, que tornaba á casa como unha zombi, ennegrecida e ida. Iso calmábaa ata a seguinte crise. Era abraiante ver como cando había que arranxar un portalámpada ou un enchufe ela collía os dous cables coas man sen necesidade de cortar o fluído eléctrico.

Pero para Victoria non cambiou nada. Carme, cando toleaba, botábaa da casa e ela tiña que coller os fillos e pedir acubillo na casa da súa nai, en Paredes. Alí aparecía, días ou semanas despois, unha Carme desfeita en pranto, dicindo que os quería moito e que tiñan que volver para a súa casa, que ela non podía vivir sen eles. Iso repetiuse tres veces, pero Anxo xa lembra perfectamente que na terceira expulsión, a súa nai meteu as poucas cousas que tiñan nun remolque que pediu prestado, un corricho pequeno e catro galiñas que comprara ,e colleu camiño cos fillos coa idea de non voltar.

Victoria alugou unha pequena casa no barrio do Eirado, en Paredes. Plantaba o necesario na veiga das Raposeiras que a nai lle prometera que ía ser para ela, e cando se abría a veda do marisqueo ía ó mar como todas as mulleres da bisbarra.

Daquela Anxo tiña 5 anos, e seu irmán xa ía cumprir 7. Luís tiña que continuar a escolaridade que xa comezara en Pontesampaio así que xuntos, para que a nai puidera traballar, foron á escola en Paredes. Aquela escola e o mestre quedarían para sempre na memoria de Anxo. A escola estaba no baixo dunha das casas do pobo, sen ningún tipo de aseos. Asi que o laranxeiro que había na parte traseira da casa facía as tarefas de latrina. O mestre, don José Piñeiro, era de Salcedo. Fora un daqueles adolescentes que estaban rematando o bacharelato en Pontevedra, cando en plena Guerra civil, en 1938, foron recrutados e, despois dunha lixeira formación militar, se transformaron en suboficiais pola vía rápida. Así que José Piñeiro entrou na guerra como sarxento e meses despois xa era alférez.

Cando rematou a guerra a desfeita e os asasinatos que o franquismo levou a cabo cos mestres e mestras da República, obrigounos a botar man daqueles mozos que fixeran o bacharelato, para escolarizar ós nenos galegos, porque os afíns ó réxime non eran abondo.

Piñeiro era o típico franquista que obrigaba os nenos a falar castelán, aínda que non souberan como facelo, pero se no recreo pasaba algunha persoa do pobo, falaba con ela en galego, cousa que a Anxo lle pareceu sempre moi estraña. El aprendeu a falar castelán seguindo o silabario (“mi mamá me ama, mi mamá me mima…Yo amo a mi mamá”), e escoitando as explicacións e historias que o mestre lles contaba ós maiores. Lembra que neses primeiros días o mestre díxolle que se sentara ó lado dun rapaz que se chamaba Carlos. Era fillo dun home que fora garda civil, asi que na súa casa só se falaba castelán. Os pupitres eran dobres, cos seus buratos para os tinteiros e uns pequenos sucos para os lapis e pizarríns. Ó segundo día, na mesa de Carlos, á beira do tinteiro había un fermoso chisqueiro prateado, con cores que, ó movelo, cambiaban de tonalidade. Anxo miraba aquel obxecto como se fose unha especie de tesouro. E Carlos ó velo tan hipnotizado díxolle: “Es de mi padre, pero el no lo usa”. Anxo seica pasou moito tempo, máis dun ano, preguntándose que sería iso de “elnolousa”

Cando don José explicaba a lección do día, chamaba ós pequenos, que tiñan que situarse de pé, á beira das mesas dos maiores. Moitas veces, os nenos grades pedíanlle ó mestre que lles contara cousas da guerra, porque sabían que eran entretidas e a lección duraría menos. A primeira vez que Anxo asistiu a unha destas historias, don José explicou como, cando collían prisioneiros “rojos”, o tenente do destacamento ordenáballe que mandara o pelotón de fusilamento. E con todo luxo de detalles o alférez Piñeiro explicáballes a aqueles cativos como levantaba o sable berrando “preparados-apunten-fuego”. E logo informábaos de que lles tiña que dar o tiro de graza. E preguntaba se sabían o que era iso. Os maiores sabíano, pero dicían que non porque querían oílo outra vez máis. Asi que o mestre transformaba a súa man nun revolver e facía o xesto de disparar na caluga a cada rojo caído. Aclaraba que algúns aínda estaban vivos e espernexaba para teatralizar os movementos convulsos das vítimas. Anxo tiña 5 anos.

Cando remataban as clases cantaban o “Cara al sol”, de pé, diante da mesa do mestre, mirando á parede onde estaban o crucifixo e a Inmaculada no centro, Franco á dereita e José Antonio Primo de Rivera á esquerda.

Cando a nai traballaba, fose no campo ou no mar, Anxo pasaba moito tempo na casa da avoa Victoria e alí foi testemuña dalgúns dos maltratos de Juan Manuel. Lembra, por exemplo como, cando a muller lle levaba o prato coa comida para o seu cuarto (el non facía ningún tipo de vida común coa muller ou os fillos), el ía detrás dela dándolle patadas nas pernas. Outras veces vía na cara da avoa as marcas dos golpes ou as feridas. E sempre, a tía Dorita irmá da nai de Anxo, era a primeira en denunciar diante dos irmáns cada agresión, cada golpe, cada aldraxe que o pai lle inflixía á nai.

Os anos ían pasando, O pai de Anxo mandaba fotos do Brasil, un lugar mítico na súa infancia. Nalgunhas aparecían persoas negras, amigas de Pepe. Ós fillos, aquel mundo semelláballes o que vían nos contos e nas películas. Pepe, despois de moito traballo, rematou montando un ultramarinos que tamén vendía xeados. O problema é que o seu irmán Xaime seguía a ser o mesmo badulaque que fora na adolescencia. Teimoso e falabarato, gustaba de andar de revolver ó cinto, presumindo do que non era. Xa de pequeno lle amargou a vida a Pepe, e agora a cousa ía a peor. Nos oito anos que Pepe pasou na Bahía, Xaime veu dúas veces a ver á muller e a filla. Pepe non se atrevía a vir porque sabía que o negocio nas mans do irmán corría serio perigo.

Cara a fin da década dos 50, en Paredes ía pasar algo que cambiou a vida de Pepe. Un dos tíos de Anxo, Gustavo, viña do mar, cansado de perseguir sollas coa fisga e anguías co sistema que eles chamaban do sable (o sable facíano cortando o aro dun bocoi ó tamaño acaido. Poñíanlle un mango, afiábano e xa estaba listo para usar, das lamas das Salinas do Ulló ata as Illas Erbedosas ou as de San Simón. Gustavo, Antonio, Manolo e o máis pequeno, Ricardo, coñecían o mar como a palma da man), e ó entrar polo portal do eido, a súa irma Dorita veu correndo a dicirlle, chorando coa rabia, que o pai estivera mallando na nai como se fose centeo verde. Gustavo deixou caer no chan os remos, a fisga e o sable e foi correndo á procura do pai. Cando se atopou con el pegoulle tal puñazo que o tumbou no chan. Gustavo tiña 18 anos. Non puido soportar a vergoña de bater no pai. Ter que ir declarar ó cuartel, despois da denuncia de Juan Manuel, foi demasiado para el. Foise vivir coa irmá Victoria e os dous sobriños, na pequena casa do Eirado. Tamén lle escribiu ó cuñado pedíndolle que o reclamara para poder irse tamén para a Bahía porque ou o pai o mataba a el ou el remataría matando o pai a próxima vez que lle puxera a man enriba á súa nai. E dous meses despois marchou. Anxo non o volveu ver en 50 anos, ata despois da morte de Juan Manuel. Gustavo xurara que non voltaría mentres seu pai estivera neste mundo.

Na Bahía, Gustavo non paraba de falarlle a Pepe da súa irmá Victoria, da sua beleza e da súa soidade, dos dou fillos que estaban medrando sen pai, da merda que tiña que aturar do chaíñas do Xaime. E pouco a pouco na cabeza de Pepe foise abrindo, paso a paso, a idea do retorno, aínda que só fose para velos.

Pepe tamén estaba recibindo cartas do pai dicíndolle que as crises da nai facíanlle imposible traballar nos transatlánticos ingleses e que traballaba en hoteis como os do Balneario de Mondariz ou o Universo de Pontevedra, pero moitas veces tiña que quedar na casa por semanas pola enfermidade de Carme. Pedíalle que convencese á nai de Anxo para que tornara cos fillos á casa de Pontesampaio. Pepe convenceu a Victoria de que tiña que volver cos vellos porque el ía vir e quería que estivesen todos xuntos outra vez. Asi que Anxo e Luís, con 7 e 9 anos, deixaron ós seus amigos de Paredes e volveron comezar outra vida en Pontesampaio.

Na primeira comuñón 

A alegría de Carme pola chegada do fillo foi espectacular. Volveu estar algareira, organizando xantares e facendo plans. Entre eles reformar a casa que estaba vella e resultaba pequena. Pai e fillo concordaron en que a reforma da casa era o máis urxente. Axiña a casa botouse abaixo para facer unha nova no mesmo sitio. O matrimonio e os dous nenos foron vivir cos parentes da casa que estaba parede con parede coa de Carme, os descendentes da irma de Manuel Estévez, Claudina, tía da avoa de Anxo.

E estando nestas, coa alegría estragándolle os miolos, Carme volve emprendela coa nora, que torna ser unha puta que lle quere roubar ó seu home. Os pais de Anxo non daban crédito do que estaba acontecendo. No medio daquel pesadelo, Victoria descobre que está embarazada. O método Ogino que Pepe importara do Brasil como moderna innovación, non funcionara…

Agora si que precisaban dunha casa. E van atopala, como non, en Paredes. Unha boa casa dunha parella coñecida, da que falecera o home e a viúva marchara co fillo e a filla (o neno era o Carlos de “mi padre no lo usa”), a Redondela coa súa familia. A casa estaba na Palmeira, lonxe do núcleo de Paredes, na estrada xeneral que une Vigo e Pontevedra (hoxe acubilla a mesquita da comunidade marroquina de Paredes), e para Anxo e o irmán iso era un illamento dos amigos que non lles gustou nada. De novo estaban na escola de don José Piñeiro, cos seus vellos amigos duns anos atrás.

Como as desgrazas nunca veñen soas, un camareiro que traballa nun transatlántico que facía escala na Bahía e que coñecía a Pepe, tróuxolle a nova de que Xaime se metera nun preito co dono do local onde tiñan a tenda, por non pagarlle o alugueiro, e o dono gañou o caso. Como nin tiña cartos para pagar as costas do xuízo, o xuíz sentenciou o embargo de máquinas e mercadorías do negocio.

Cheo de carraxe, Pepe só falaba de tornar á Bahia para pegarlle dous tiros a aquel desgraciado que coas súas falcatruadas o deixara cunha man diante e outra detrás. Victoria dicíalle que non podía esnaquizar a súa vida daquela maneira, que podrecería nun cárcere brasileiro, que non coñecería ó fillo que ía nacer, que ó mellor era a nena pola que devecía. E Pepe entrou en razón e díxolle adeus ó soño americano de oito anos.

Xusto cando Pepe chegara da Bahía, inaugurárase a factoría de louza de Pontesa e alí solicitou traballo. Deseguida o admitiron porque a fábrica precisaba moita man de obra. Uns meses despois naceu a irmá de Anxo, Mariví, e a alegría dos pais e dos dous irmáns foi apoteótica. Aínda que Pepe gardaba unha ira e unha amargura tan grandes pola súa mala fortuna que os dous rapaces tiñan que ter moito coidado, porque os erros pagábanos caros. Os castigos e as lapadas eran continuos. Anxo lembra aquela época como algo moi triste e doloroso.

Pepe non aguantou moito a explotación descarada a que eran sometidos os traballadores naqueles anos do “Desarrollismo” franquista, De novo, igual que cando tivo que emigrar para o Brasil, dábase de conta que co mísero salario que traía cada mes, nunca tería unha casa de seu. Tiveron que deixar a boa casa da Palmeira porque o seu salario non chegaba para o alugueiro. Foron vivir no barrio do Cuncho de Paredes, nunha casiña tan pequena que só tiña a cociña e un cuarto. Nin baño, tiña. O galiñeiro e o cortello que había fóra servíalles de latrina. Pepe, que era moi mañoso, fixo un cuarto para os dous nenos restándolle un cacho á cociña. Era un cubículo pechado, sen luz natural, feito con táblex, pero polo menos, a parella tería algo de privacidade.

Nos inicios dos 60 a meta dos emigrantes xa non era América senón os países ricos de Europa. De feito, Pepe xa tiña un curmán traballando en Alemaña e a el acudiu para ver se había un traballo que o sacara do asoballamento no que vivía. E o curmán animouno a que se fora onde el estaba, en Stuttgart, que había unha fabrica de tellas e ladrillos que precisaba persoal. E alá se foi Pepe, perseguindo un novo soño, deixando a Victoria outra vez, agora con tres fillos.

Anxo e Luís ían aprendendo dos tíos todo o que eles sabían de sacarlle proveito ó mar. Collían caldeiros de caranguexos, perseguían ós chocos co ganapán cando o mar devalaba, pescaban robalizas usando miñocas de mar como engado, comezaron a usar a fisga para pescar sollas.

Alemaña non estaba tan lonxe como Brasil, así que Pepe podía visitalos nas súas vacacións. As despedidas eran unha puñalada para el, que quería ver como a filla medraba ó seu lado. E Victoria tamén vivía cada separación como un martirio.

Con 12 anos, Luís deixou a escola para ir traballar nunha ferretería en Pontevedra. Pero Anxo quería seguir estudando. Piñeiro dicíalle a Victoria que aquel rapaz debía seguir estudando, que servía para iso.

Tres anos despois da marcha a Alemaña de Pepe, ó seu pai deulle un ataque de hipertensión que o obrigou a estar encamado. A situación dos avós paternos de Anxo era desesperada, porque cando Carme saía das crises do que foi diagnosticado como paranoia esquizoide, pasaba meses na cama, cunha forte depresión laiándose da súa mala cabeza e das desgrazas que iso carrexaba. Pepe tivo, que persuadir á súa muller, unha vez máis, de que foran vivir cos vellos para coidar deles. Pero desta vez non caerían nos erros do pasado. Carme non os podería botar da casa nunca máis, porque pai e fillo chegaron ó acordo de que as propiedades de Pontesampaio pasarían a ser de Victoria a través dunha venda. E, de novo, alá marcharon para a beira do río Verdugo, agora definitivamente. Outra vez Anxo deixou ós seus amigos de Paredes para comezar outra vida.

Carme estaba encamada e dicía que non podía manterse nas pernas, porque Emilia, que fora criada da casa para axudarlles nas tarefas do campo, era bruxa e fixéralle un feitizo “levantando as saias e mostrándolle unha parrocha sen pelos que a fixo caer o chan”, e as pernas xa non lle respondían. Victoria tivo que coidar da sogra, nesa situación, por 25 anos; con crises provocadas por calquera motivo de euforia que facían que, de novo, as paranoias contra a nora agromaran outra vez. Así ata que morreu.

Luís atopou traballo en Vigo, na fábrica de pranchas de poliuretano que tiña un veciño da Ponte. Anxo, con 12 anos comezou a ir a unhas pasantías que daba un mestre de Arcade, don Antonio, para preparar o exame de ingreso na Escola de Artes e Oficios de Pontevedra, porque os pais pensaban en algo rápido que lle permitira ter un oficio para comezar a traballar. Co tempo, don Antonio fixouse nas boas redaccións que facía o rapaz e convenceuno para que participara no concurso de redacción que organizaban as caixas de aforros galegas. Aconsellouno sobre o que lle podía gustar ó xurado. Tiña que incidir no aforro das familias desfavorecidas para saír da pobreza. Así que Anxo artellou un relato dunha familia mariñeira que vivía nunha casiña como aquela na que el vivira no Cuncho, e que pedindo un préstamo na caixa de aforros, conseguían ter unha casa nova e decente. O mestre tiña razón. O xurado deulle a Anxo, con 13 anos, o primeiro premio de redacción a nivel de Galicia. Recolleu o premio en Vigo e repetiron a cerimonia en Arcade. O premio era un bicicleta de marca Orbea que foi compañeira de Anxo na adolescencia. Por primeira vez tiña un xoguete, despois dunha infancia na que Victoria, co home no Brasil e expulsada da casa pola sogra de cando en vez, non puidera agasallar ós fillos máis que cousas como a pelotiña que viña na caixa dos zapatos Gorila que lles compraba ós nenos para que estrearan algo na festa de san Xoán. Anxo lembra a tristura que sentía cada Nadal, cando vía os xoguetes que os outros nenos desfrutaban. Como a bicicleta que un afortunado rapaz da Ponte recibira no Nadal pasado. Agora tiña unha e gañáraa el.

E alá se foron os tres galeguiños coa roupa das festa, como diría Castelao. Anxo preguntouse sempre, como tería sido a súa vida se, en contas de irse a Málaga, se tivera ido á central do Barco de Valdeorras. Está seguro de que tería un mellor salario e que coa titulación que tiña iría escalando na empresa, pero a vida e as experiencias non terían nada que ver coas que tivo. Sobre todo porque a chegada a ese Colexio Maior e ó Campus de Málaga púxoos en contacto co mundo universitario, coa cultura en todas as súas manifestacións e coa conciencia política, o que significaba decantarse pola democracia en contra da ditadura franquista.

O nivel de esixencia da Enxeñería era moi alto, sobre todo en matemáticas, debuxo técnico e as tecnoloxías. Anxo, acostumado ás excelentes notas da Formación Profesional, viviu con auténtica frustración que lle quedaran dúas materias, Álxebra e Debuxo, para Setembro. O primeiro curso era chave, se non aprobabas todas non podías matricularte no segundo. Para Anxo foi unha grande decepción non aprobar en Setembro e ter que matricularse por libre do segundo curso, aínda que era consciente de que había compañeiros que levaban varios anos sen poder aprobar o primeiro curso. Ademais a implicación na política era cada vez máis grande e deixou de asistir a moitas clases. Ó mesmo tempo unha idea ía tomando forma na súa mente. El non era un técnico, gustábanlle as letras, a Filosofía, a Historia. Que facía el estudando Electrónica?. Tomou unha determinación que lle cambiou a vida. Tiña que facer o COU e matricularse en Historia. E así o fixo, cunha decisión que tendo en conta a falta que sempre tivo dela, aínda hoxe o deixa abraiado.

Cando estaba facendo o COU xa con 20 anos, nunha xuntanza clandestina do partido comunista no que militaba,viu que unha profesora do Instituto era unha das asistentes. Aínda que non lle daba clase falou con ela. Víronse máis veces e falaron de moitas cousas. Ela tiña 10 anos máis ca el e moita experiencia e cultura. Axiña soubo que era a cabeza do movemento feminista na cidade. Moi pronto, tamén, unha noite que quedaran na casa dela para escoitar os discos que tiña de Janis Joplin, que a Anxo lle encantaban, remataron na cama. A moza tiña unha psoríase reumática que a facía sufrir moito e, quizais por iso, a relación que tiña co seu corpo era moi complexa. Cando comezaron a vivir xuntos, en ocasións nas que Anxo a acariciaba, reaccionaba acusándoo de que a trataba como se fose un obxecto.

Eran uns anos de moita promiscuidade, porque as mulleres novas estaban facendo unha auténtica revolución para diferenciarse das súas nais e da submisión ó machismo que aceptaran por xeracións. Moita xente nova facía a lectura, que se supoñía progresista, que as relacións non debían ser posesivas e que os ciúmes eran unha manifestación dese sentido de posesión. E Anxo, que dende a puberdade sentiu sempre unha forte atracción polas mulleres, tanto física como de admiración diante da súa loita pola igualdade (os exemplos de súa avoa e súa nai estiveron sempre presentes), deixábase levar por esa corrente, mantendo relacións con todas as mulleres que lle gustaban e lle correspondían. Pensaba que a súa compañeira tiña a mesma visión porque nunca reaccionou mal cando lle falaba dos seus ligues. Anos despois descubriría que si lle doían as que ela consideraba infidelidades.

Outra cousa que descubriría co paso dos anos foi que ela non viviu da mesma maneira a situación económica da súa vida en común. Anxo tiña, dende que comezara a licenciatura unha excelente bolsa de estudos, a chamada “Beca Salario”, que consistía na entrega á familia do estudante do salario mínimo dun traballador. O pai de Anxo cobraba eses cartos e íallos enviando por trimestres. Como estudante podería ter vivido folgadamente con eses cartos, pero o romanticismo revolucionario da época levouno a entregar eses cartos ó partido no que militaba para causas como a creación dunha libraría para o financiamento do mesmo. El pensaba que se a compañeira tiña un salario de profesora e todos eran tan comunistas, podía axudarlle a el que daba os seus cartos para a causa. Pero polo que agora conta ela, Anxo actuaba como un chulo que vivía á súa conta.

A relación era cada vez máis complicada e Anxo decidiu que era mellor que non viviran xuntos. El foise vivir cun profesor amigo dela, aínda que a relación con ela seguiu de maneira intermitente.

Con Alejandro e outros amigos comían nos comedores universitarios por unha cantidade tan módica como 25 pesetas. Como tiñan tan pouco diñeiro desafiábanse a non comer na fin de semana, mentres os comedores estaban pechados. Só estaba permitido, para almorzar o sábado e o domingo tomar un café con leite e un doce pequeno que alí chamaban “loca”. O luns xa comían de novo nos comedores do campus.

Anxo desfrutaba cos estudos de Historia e tamén cos de Historia da Arte, porque o catedrático de Arte, Domingo Sánchez Mesa, era o óso da carreira. Era tan esixente que foi a materia para a que tivo que estudar máis, cousa que lle ía servir no futuro, cando el xa era profesor de secundaria. Nos dous últimos anos da carreira, que eran os de especialización, elixiu Historia Contemporánea e entre as optativas Arte Contemporánea, que impartía a profesora Charo Camacho. Con ela tamén aprendeu moito sobre os movementos artísticos dos séculos XIX e XX.

Cando Anxo estaba no último ano da carreira, a profesora que fora a súa parella tivo que facer as oposicións, ás que se negara por moitos anos formando parte do movemento dos PNN. Agora tiñan que facelas ou perder o traballo. Aprobou o exame e a praza tocoulle en Barcelona. O Ministerio de Educación aínda abranguía todo o Estado.

Anxo rematou a carreira no 1980 e botou solicitudes de traballo para todas as provincias andaluzas, porque lle gustaba vivir alí e tamén o carácter da xente. Ata se namorou do flamenco, porque coñeceu xente que o introduciu nesa música tan fermosa e máxica. Pero non tivo sorte, o curso 80-81 comezou e non o chamaron de ningures.

Na primeira semana de outubro, a súa ex compañeira chamouno para dicirlle que en Barcelona precisaban profesores de Prácticas de Electricidade e que el podía acceder a ese traballo por ter o título de Mestre Industrial. Anxo quedou abraiado polas ironías da vida, ía entrar no sistema educativo polos estudos de Mestría e non pola licenciatura en Xeografía e Historia. Pero colleu as poucas cousas máis queridas que podía levar no avión e alá se foi para Barcelona. Mentres voaba ía pensando que a vida o levaba a morar nos sitios máis afastados da súa querida Galicia.

Cando foi á Delegación de Educación na Avenida Diagonal e estaba explicando a un funcionario que era Mestre Industrial, un home que estaba ó seu carón dirixiuse a el dicindo que era o director do Instituto de Formación Profesional de Santa Coloma de Gramanet e que precisaba dun Mestre de Prácticas de Electricidade. A roda da fortuna non para de xirar. Asi que Anxo comezou o seu periplo académico naquela cidade da beira do río Besós, no chamado Cinto Industrial de Barcelona.

A ex parella de Anxo acolleuno no seu piso do Eixample e conviviron por varios meses, pero os problemas que tiveran en Málaga repetíanse en Barcelona e de novo se separaron sen cortar de todo a relación que, de maneira intermitente durou, 11 anos.

No curso seguinte o edificio do instituto onde traballaba Anxo xa quedara pequeno porque iniciaron dúas especialidades máis, Delineación e Electrónica. Con esas dúas e Administración trasladáronse a un edificio provisional e Anxo díxolle ó compañeiro que ía dirixir ese novo centro que contara con el para impartir a materia de Humanística, que era a denominación nas escolas profesionais dos estudos de Historia, que incluían tamén algo de Socioloxía e Psicoloxía. Foi un cambio importante porque ensinar esas materias era, para el, moito máis interesante que as prácticas de electricidade.

Ó terceiro ano, Anxo puido presentarse ó exame de Oposicións Restrinxidas ó que tiñan dereito os profesores contratados por máis de tres cursos. O tema do exame inicial foi Grecia, despois había un exame práctico con mapas e comentario dun texto histórico e como remate a chamada “encerrona” na que podía escoller entre tres temas que saían do bombo (esa escolla era a vantaxe que tiñan os profesores contratados por máis de tres anos). Escolleu un tema ben difícil para expoñer diante do tribunal: As Monarquías Absolutas. Porque dos outros dous, un era de Socioloxía e outro de Psicoloxía e non os tiña tan ben preparados. A pesar de toda a inseguridade e de pensar que nunca aprobaría as oposicións, Anxo aprobou e quedou no posto decimo segundo. Os que estaban por enriba del tiñan máis puntos por antigüidade ou por teren anos nos cargos directivos. Esa posición íalle permitir permanecer na área de Barcelona. Cando rematou ese exame de pesadelo, a finais de xullo do 83, foise a Grecia a coñecer en vivo as marabillas das que tivera que falar naquela proba, acompañado por aquel profesor de literatura co que compartira vivenda en Málaga, que era outro namorado da Cultura Clásica. Á volta seguiu un ano máis en Santa Coloma é ó curso seguinte xa se foi á súa praza definitiva en Viladecáns. Seguía no Cinto Industrial, pero agora na banda do Llobregat. Traballando alí comezou a preparar o exame de catalá que a Generalitat comezaba a esixir ós ensinantes e funcionarios en xeral. Primeiro aprobaría o exame de Iniciación e máis tarde o de Perfeccionamento.

Anxo coñeceu, daquela, a unha profesora de catalá coa que tivo unha relación, pero esa muller estaba obsesionada por ter un fillo e Anxo aínda non tiña claro se estaba preparado para iso. Ela, que quedara embarazada na adolescencia e os pais a fixeran abortar, non podía vivir sen ser nai. Así que despois de algo máis dun ano remataron a relación. Pero aquela moza estaba estudando inglés con moito interese e Anxo, que non paraba de viaxar dábase de conta do muito que necesitaba esa lingua para comunicarse fóra de España. Ela aconselloulle que asistira as clases dunha muller estadounidense, Norma, que era moi boa profesional. E na metade do curso do 84 comezou unhas clases particulares con Norma. Comprobou que si era moi boa profesora. Pouco podía imaxinar Anxo a importancia que ía ter coñecer a aquela muller e asistir ás súas clases.

Ó ano seguinte Norma, que xa debía rondar os 60 anos, conseguiu cumprir un soño que perseguía dende había moitos anos. Cos seus aforros comprou un baixo e primeiro andar dun inmoble situado onde o barrio de Gracia se une con Barcelona, perto do Paseo de Gracia. Alí montou unha academia de inglés na que o baixo acubillaba un bar e unha sala-comedor e o primeiro andar ocupábano catro pequenas aulas nas que só asistirían 6 alumnos, como máximo, en cada unha. A idea de Norma era ben clara. Tanto no bar como no comedor, así como nas aulas, só se podía utilizar como lingua vehicular o inglés. Nada de castelán nin de catalá. Pretendía unha inmersión lingüística o máis semellante posible a estar nun lugar de fala inglesa. Norma garantíalles ós alumnos que se despois das clases se quedaban a cear, na súa mesa habería sempre un “English speaker” e cumpríao, porque se correu a voz e en Barcelona había ademais dos moitos profesores de inglés, miles de inglés falantes que querían usar esa lingua. Anxo conta que das moitas veces que se quedou a cear, na mesa sempre había unha persoa inglés falante.

Na primeira clase á que asistiu Anxo, Norma entrou na aula, saudou e presentouse en inglés, e despois preguntoulle á persoa que tiña máis perto: “I like Chinese food, what about you?”. A persoa contestou que lle gustaba a comida india, e cando Eva chegou a Anxo este tivo que construír a súa primeira frase en inglés. Ligou as cousas que estaba escoitando e dixo: “I like Italian food” A partir de aí todo seguiu este guión. Anxo di que mellorou moi rápido e colleu o de aprender inglés con tanto entusiasmo que, no curso seguinte, pediu un permiso sen soldo para ampliar coñecementos de inglés, que lle foi concedido por tres meses. Colleu os tres derradeiros meses do curso e uniunos ás vacacións do verán, co cal pasaría 5 meses na cidade de New York, onde vivía o seu irmán Luís.

O irmán de Anxo andaba no camiño de conseguir o seu soño de ser rico. Despois dos difíciles primeiros anos de clandestinidade, fuxindo dos temidos Axentes do Servizo de Emigración (“La Migra”, para os hispanos), traballando na construción, conseguiu un permiso de traballo coa axuda dun construtor de Paredes que lle enviou un certificado dicindo que Luís traballara para el como canteiro. Algúns oficios, como o de canteiro ou carniceiro tiñan as portas abertas nos EEUU pola necesidade que tiñan deles. Moi pronto Luís vai conseguir traballar como soldador no porto de New York, arranxando os danos nos contedores que chegaban por milleiros a diario. Vivía nun apartamento do bonito barrio de Brooklyn chamado Brooklyn Heights, dende onde se podía ver a famosa panorámica do sur da illa de Manhattan. Os donos dos dous edificios de apartamentos onde vivía Luís, axiña se deron de conta do mañoso que era aquel mozo e propuxéronlle que se convertera no janitor dos dous edificios (o janitor é unha especie de conserxe encargado do mantemento das vivendas alugadas, no mundo anglosaxón) En troques, Luis non pagaría o alugamento do apartamento. Cando remataba o traballo no porto facía as tarefas de mantemento que eran moi variadas porque no sistema de alugueiro deste país o inquilino ten dereito a que se lle cambie ata unha lámpada fundida, non falemos xa dunha billa pingando, unha ventá que non pecha, unha baldosa rota, ou unha persiana atrancada.

Pasaron uns anos e os donos dos apartamentos, xa maiores, decidiron vendelos. Á primeira persoa á que lle ofreceron os dous edificios foi a Luís, que xa casara cunha moza que era filla dun emigrado de Salcedo que traballaba con el no porto. Cos aforros que xa tiña e un pequeno aporte do sogro, Luís mercou aqueles predios e coa súa habilidade manual comezou a reparar cada apartamento que quedaba baleiro deixándoos novos de trinca. Eran 38, e cando Anxo chegou alí en 1985 xa lle quedaban poucos por reformar. Aquilo xa era a fortuna coa que soñara. De feito cando, farto dos invernos de temperaturas que chegaban ós 20º baixo cero, se mudou a Miami, os predios foron vendidos por dous millóns de dólares e, daquela un dólar custaba 175 pesetas. Daqueles 350 millóns de pesetas Luís quedouse con 175 porque o sogro quedouse coa metade, converténdose en millonario sen dar un pau a auga. Para pagar menos impostos puxeran a propiedade ó nome dos dous, seguindo os consellos da muller de Luís. Como despois rematou divorciándose da muller, ela quedou coa metade do que tiñan. Asi que as fortunas, ás veces, son moi volátiles.

Nos cinco meses que pasou alí, Anxo axudáballe ó irmán na reforma dos apartamentos. Sobre todo arranxando as paredes e pintando, cousa que lle ía ser moi útil nun futuro próximo.

Non practicou moito o inglés, agás cando se matriculou nun curso de verán da Universidade de New York sobre Arte Contemporánea, e tamén nas conversas con algunhas persoas non hispanas que foi coñecendo por contactos que trouxera de Barcelona, entre eles o de unha moza xudía sefardí que se chamaba Lisa Rémez e unha médica catalá que traballaba nun hospital de Harlem. Con Lisa aprendeu moitas cousas da comunidade xudía e coa catalá puido percorrer o barrio de Harlem, onde ela traballaba, cousa que non era nada doado facer naquelas datas.

Luís movíase nun círculo de persoas galegas e hispanas no que nunca recorrían ó inglés, a non ser para usar palabras soltas do espanglish como “rufo” para teito, “buke” para libro, “yarda” para acera, “lonche” para o xantar, e cousas así. Pero cando tornou, sentíase máis cómodo nas clases, ás que proseguiu asistindo na academia de Norma.

Entón, Anxo coñeceu unha profesora das que traballaban para Norma, nunha daquelas ceas con inglés falantes. Ada era de Chicago, de pais húngaros exiliados nos EEUU cando a Unión Soviética invadiu Hungría no 1956. O pai pediatra e a nai farmacéutica, axiña atoparon traballo en Chicago con todo tipo de axudas para aprender o idioma e validar as carreiras, debido á política de mans abertas que practicaban os norteamericanos cos que fuxían do “terrible comunismo”.

Ada tiña unha parella que era médico traumatólogo, de orixe xordana e, polo que contaba era moi ciumento; ata o punto de ter agredido a un amigo de Chicago que a visitara cando pasou por Barcelona. A Anxo parecíalle que a rapaza tiña un deixe de tristura cando non estaba metida na conversa, onde era moi riseira e brillante.

Pasou un ano e a amizade con Ada afianzouse. Ían ó cine ou a algunha exposición e cada vez coñecían máis o carácter e a ideoloxía de cada un. Ela era o que no seu país consideraban unha persoa moi liberal, entendendo por iso ser alguén de esquerdas. A moza contáballe que tiña que rematar aquela relación tóxica. Pensaba tornar a Chicago e facer unha mestría que lle servira para ensinar inglés a estranxeiros, o que chamaban “inglés como segunda lingua” . E quizais voltar a España ou outro país onde puidera traballar ensinando inglés. Entre confidencia e confidencia comenzaron as caricias, as apertas cariñosas e os bicos. Un día que cearon na casa de Anxo remataron enleados nun remuíño de paixón que o deixou abraiado. Había moito tempo que buscaba algo así. Sempre que coñecía unha muller da que se namoraba el non era o tipo dela ou ela xa tiña parella, Precisaba tanto unha historia como a que estaba a experimentar que, a día de hoxe, non está seguro de se aquilo era namoramento daquela muller, ou namoramento do seu namoramento.

Repetiron eses encontros volcánicos en varias ocasións antes de que rematara o curso e Ada decidira irse, primeiro a Hungría a reencontrarse coa familia dela que había anos que non vía, e despois a Chicago para facer a mestría.

O día antes da marcha da moza, Anxo non podía soportar a idea de perdela e decidiu acompañala a Budapest. A viaxe foi marabillosa e o que lle resultou máis sorprendente da familia foi que a avoa de Ada, diante das preguntas de Anxo sobre a invasión nazi na 2ª GM, só estaba interesada en explicarlle que o importante foi que cando chegaron os soldados soviéticos metéronlle os cabalos no comedor onde lle estaba contando a historia. A sala estaba decorada por unha cenefa de flores pintadas por ela que xa estaban alí cando os cabalos comían a herba seca diante da obra pictórica da muller do médico que tiña que atender ós soldados feridos ou doentes. Pero no que insistiu máis, para demostrar o salvaxismo dos rusos, foi en explicar botando algunhas rialladas, como os soldados usaron a taza do retrete e as descargas da cisterna para ir lavando a morea de patacas que acababan de escarepar para facer o rancho.

Á volta a Barcelona, Ada despediuse de Anxo e el quedou coa sensación de que podían non verse nunca máis. As comunicacións, daquela, case estaban limitadas as cartas, que tardaban unha chea de días en chegar e outra chea en ter contestación. O teléfono era prohibitivo polo caro que era. Anxo só aguantou tres meses. Cando se aproximaban as vacacións do Nadal volveu pedir un permiso sen soldo de seis meses, que pensaba encanar coas vacacións do verán. Cando chegou a Chicago, a moza non daba crédito. Non podía entender que Anxo o deixara todo para estar con ela. Non lle entraba na cabeza que se puidera namorar dunha muller que nin sequera sabía se quería estar con el. Pero rompíalle o corazón dicirlle que tiña que volver. Así que aceptou que se quedara con ela no apartamento que compartía cunha parella de estudantes californianos, no predio que era propiedade da irmá pequena de Ada e o seu home.

Anxo comezou a buscar traballo, cousa que resultaba moi difícil porque el estaba no país cun visado turístico que non lle permitía traballar legalmente. Despois de algunhas chapuzas, como escribir os nomes e enderezos nos sobres que levaban as invitacións á festa de fin de ano dunha famosa sala de festas, ou intentar traballar nun “foster care” (esa especie de garderías onde os nenos son acollidos mentres os pais están traballando), no que só durou uns días porque aqueles nenos violentos e maleducados burlábanse de que Anxo non entendera a sua xerga diabólica, Ada falou coa parella da súa irma xemelga, que se adicaba a pintar casas e convenceuno de que Anxo traballara con el, explicándolle que xa traballara facendo iso nos apartamentos do irmán en New York. O mozo chamábase Luke e era de familia polaca, unha das comunidades máis numerosas de Chicago. Traballaba pintando casas, sobre todo no barrio de Oak Park, onde nacera Ernest Hemingway e vivira o famoso arquitecto Frank Lloyd Wrigth, o creador das “casas da pradeira”, da fantástica Casa da Cascada e do Museo Guggenheim de New York. O barrio tiña un bo número de casas deste arquitecto, incluída a súa casa museo, que Anxo visitou.

O traballo era ben duro, tragando o po de lixar as paredes e coa angustia de que a pintura puidese estragar algo naquelas casas ricas, que no interior tiñan que ter perfectamente protexidas con lonas. Como era inverno non podían pintar aínda os exteriores, que quedaban para a primavera e o verán. Anxo puido sentir o que era vivir con sensacións térmicas de 40º baixo cero, as máis baixas que experimentou na súa vida. Esas temperaturas eran o resultado do vento frío que baixaba atravesando Canadá. Neses días a cidade xustificaba o seu alcume de “Windy City”, a Cidade Ventosa. O lago Míchigan tiña ondas como as de Cabo Home nunha tormenta de inverno. Se cometías a imprudencia de aparcar o coche perto da ribeira unha onda podía esnaquizalo contra as paredes de calquera edificación ou muro.

Ada, estaba experimentando a liberdade despois dunha relación cun home tan posesivo e ciumento e quería probar o que non puidera facer neses anos. Era 8 anos máis nova que Anxo. Andaba polos 26 anos. Así que comezou a facer o que Anxo fixera con esa idade en Málaga. Primeiro tivo un frechazo cun dos profesores da mestría e Anxo tivo que comprobar na práctica que a súa idea da non posesión e o rexeitamento dos ciúmes eran posibles. Só lle preguntou a Ada se seguía sentindo o mesmo por el. Ela díxolle que si, e para el foi suficiente. O único que o desacougaba era pensar que ela deixara de querelo. Aínda non o sabía, pero estaba conseguindo que Ada o quixera cada vez máis. Despois deste affair, houbo outro cunha compañeira da mestría que a Ada lle resultaba tremendamente atractiva. Quería saber como era liarse cunha muller e experimentar o que fora unha fantasía dende a adolescencia. Anxo e Luke estaban traballando pintando no predio da irmá de Ada, onde eles vivían, e no día que estaba pintando as ventás do apartamento no que moraban, a moza liouse coa amiga dous andares máis abaixo, nun apartamento que estaba baleiro. Desta vez Anxo di que só sentiu non poder unirse a elas.

Os meses ían pasando. Chegou a primavera e as temperaturas subiron, Podían pintar os exteriores das casas e coñecer, no tempo de ocio, a cidade e os interesantes museos, como o famoso Art Institute e a súa impresionante colección de pintura e escultura. Anxo estaba gozando da relación, agora máis estable, e de vivir nunha cidade na que os principais rañaceos eran premios de arquitectura. O propio concepto de rañaceos naceu nesa cidade, despois do grande incendio que arrasou o centro en 1871.

Houbo un feito que ensombreceu aqueles días felices. O home dos ciúmes comezou a chamar a Ada dicindo que tiña que voltar con el. Ela dicíalle que estaba nunha nova relación e el non paraba de interrogala sobre quen era a súa nova parella. Insistía tanto que Anxo pensou que posiblemente alguén da academia de Norma, que o sabía, se fora da lingua. Nun momento de fartura, Ada cometeu o erro de confesarlle que estaba con el. A partires de aí aquilo foi un martirio. Chamaba continuamente dicindo que o tiña que matar por roubarlle a muller.

A data da volta achegábase. Anxo quería que a rapaza se fora con el, pero o remate da mestría ía ser en San Francisco e non finalizaría ata mediados de Setembro. Aquilo deixouno desmoralizado e moi triste.

Como temía, cando chegou a Barcelona o ciumento comezou a chamalo, porque xa conseguira o teléfono. Anxo compartía o piso cunha parella de amigos, que comezaron a fartarse das continuas chamadas a todas horas do día e da noite. Cambiaron o número do teléfono pero non servía de nada porque había unha amiga común de Ada e Anxo que tiña un medo cerval daquel home e non podía aturar o acoso continuo das chamadas. Ó final tiña que darlle número de Anxo e todo comezaba outra vez. A parella que vivía con Anxo rematou marchando para outro barrio do Ensanche.

Anxo chegou a citarse co acosador nun café, intentando razoar con el, incidindo en que Ada non era un obxecto que el lle roubou senón unha persoa que tomou decisións. Como vía que os insultos que lle berraba non lle afectaban tentou agredilo, e Anxo comprobou que, fose polos nervios ou pola mala vida que levaba, aquel home non tiña forza, porque o agarrou pola gorxa e quedou paralizado. Botáronos á rúa e alí Anxo tratou de convencelo de que se fora, que ía vir a policía e tería problemas. Pero non serviu de nada, de novo tratou de golpear a Anxo e este inmobilizouno e machucouno contra a parede do café. Entón pediulle a Anxo que o soltara e marchou botando sapos e cobras pola boca. Cando Anxo chegou á casa o teléfono xa estaba soando e aquel tolo comezou a falar en plural do lle ían facer a Anxo, como lle ían botar gasolina por debaixo da porta e prenderlle lume, e se saía íanlle cortar os collóns e facerllos tragar. Anxo pensou que se eran varios non tería nada que facer, e cometeu o erro de ir á policía. Porque iso significaba que habería xuízos e tiña que levar testemuñas e descubrir que algún fiscal e máis de un policía pensaban que como non ía actuar así aquel pobre home, se el lle roubara á muller!!!

O reloucado incluía as testemuñas na lista de persoas a acosar, sobre todo ás mulleres. A sentencia era que todos eses ataques a persoas que non tiñan culpa ningunha, non eran un delito senón unhas faltas que se penaban cunhas ridículas multas que aquel machista irredento pagaría, encantado da súa vitoria.

Cando se celebrou o segundo xuízo, porque as ameazas ían a peor e afectaban a máis persoas, Ada xa estaba en Barcelona. A persecución era tal que tiveron que cambiar de domicilio en dúas ocasións. Unha delas fóra de Barcelona. O aluado descubría sempre onde vivían e o seu teléfono porque atopara o punto fraco perfecto naquela muller que se aterrorizaba só con escoitar a súa voz.

Ada, coa súa nova titulación, atopou traballo na prestixiosa escola de negocios, ESADE. E foron pasando os anos. Nas vacacións ían ós EEUU. Comezaban en New York, alugaban un coche e ían descubrindo fermosos lugares dese inmenso país. Pasaban uns días en Chicago, logo seguían para a costa oeste pasando por Yellowstone, ou polo Parque Glacier en Montana, Ó chegar ó Estado de Washington ían a Seattle e despois baixaban cara o sur pola fermosa Highway One ( unha das autoestradas máis espectaculares do mundo) e vían as dunas de Oregon, as sequoias do norte de California, paraban en San Francisco e seguían cara a Phoenix, en Arizona, onde se mudaran os pais de Ada fartos do frío de Chicago. Por cinco anos farían viaxes deste tipo, chegando a coñecer bastante ben aquel país, tan fermoso naturalmente como odioso pola súa política.

Coa Guerra do Golfo en 1990 e a reacción antiárabe que percorreu Europa, o home dos ciúmes calou, non se lle oíu máis nin souberon que fora del. Se aínda vivía alí ou marchara. Pensaban que era un auténtico misterio.

Anxo imaxina que Ada non vía claro o de quedarse a vivir en España. Que pensaría en ter fillos e querería telos en EEUU. O certo é que ó rematar o curso do 90-91 decidiu que quería recuperar a lingua maxiar que de pequena controlaba e agora tiña un pouco esquecida. Ía pasar o curso seguinte en Hungría estudando e practicando a lingua, dando clases de inglés para pagar os gastos. Anxo non podía facer nada. Ó rematar aquel ano en Hungría Ada pasou por Barcelona para despedirse e retornar ós Estados Unidos. Anxo non a volveu ver, aínda que seguiron en contacto.

Ada non tardou moito en iniciar unha nova relación e ter un fillo. Anxo estivo só o resto do tempo que pasou en Barcelona.

No ano 93 un accidente que tivo o día de San Jordi ía darlle un novo rumbo á súa vida. Ese día é típico, en Catalunya, que os estudante vendan libros e rosas para xuntar cartos para as súas viaxes de fin de ano. No Instituto de Viladecáns montaron os postos de libros e cortáronse as clases. Anxo andaba ollando os libros e fixouse nunha enorme moto dun dos seus alumnos, co que se levaba moi ben. El tiña como medio principal de transporte outra moto, pero moi diferente desta enormidade de máquina de motocross; a del era unha Vespa 200, moito menos aparatosa e moito máis lixeira. Os fados fixeron que lle preguntara ó rapaz como ían as marchas daquela moto; se era a primeira para enriba e as outras para baixo ou ó revés. El aclaroullo e pronunciou a frase fatídica: “Dá unha volta e próbaa”. Anxo así o fixo, consciente de que tiña que ir con moito coidado porque non estaba acostumado a aquel tipo de máquina. Arrancou a moto, puxo a primeira marcha, ía moi de vagar, despois puxo a segunda e percorreu uns 100 metros, deu a volta e ó chegar a carón do rapaz freou co freo do manillar. Quizais apertou demasiado, acostumado ós freos da súa moto, pero o certo e que a resposta foi fulminante. A moto parou tan bruscamente que se tumbou cara o lado esquerdo. Anxo no quería que a moto caera e, instintivamente, fincou o pé no chan facendo que aqueles tropecentos quilos dobraran a perna á altura do xeonllo como se fora un garabullo. Ademais da dor, a desfeita foi tremenda. Os ligamentos cruzados romperon e un anaco da meseta tibial tamén escachou.

Despois da operación e de afianzar o pedazo do óso solto con dous cravos, puxéronlle un xeso que tivo que manter a barbaridade de dous meses. Se fora hoxe non o tería nen a metade dese tempo.

O estado da perna cando quitaron o xeso era penoso, a desaparición da musculatura foi tal que a perna esquerda tiña un volume semellante a un brazo de Anxo. A baixa foi de un ano e o seu fiel amigo Joaquín, cando rematou o curso, tróuxoo a Pontesampaio para que estivera cos pais e a irmá.

Esa estancia de varios meses vai ter unha curiosa repercusión no futuro de Anxo. Aínda que os pais so teñen 65 anos, a el parécelle que son moi maiores, quizais pola dura vida que tiveron. Pensa que están na derradeira etapa da súa vida e que el no vai a estar ó seu carón. Xa hai poucos lazos que o aten a Barcelona, a pesar do moito que quere a Catalunya que o conquistou como o fixera Andalucía. Cando comeza o novo curso empeza a preparar o exame de galego que lle fará falta se pide o traslado a Galicia. En Barcelona pode facer o exame de Iniciación e antes de que comece o seguinte curso poderá facer o de Perfeccionamento en Galicia.

Pide o traslado, aínda que agarda ó derradeiro día do prazo, o 30 de Xullo, para entregar os papeis, porque non se sinte seguro do que está facendo.

Concedéronlle o traslado e tócalle o IES de Monteporreiro que uns anos despois pasará a chamarse Luís Seoane. É no 1994 e Anxo ten 41anos. Entre os 8 de Málaga e os 14 de Barcelona pasou 22 anos vivindo fóra de Galicia. Non viviu aquí a fin da Ditadura nin a Transición. Tivo que comezar de cero para ir entendendo quen era quen a nivel político e intelectual, e a aprender todo que non sabía da Historia de Galicia, porque a súa licenciatura informárao máis sobre Al-Ándalus, que sobre Galaecia. E o mesmo lle pasou con todos os artistas e escritores en xeral.

O Instituto de Monteporreiro xa era un IES da recentemente estreada Reforma Educativa, pero era un centro piloto dos que a Xunta dotara dun bo orzamento para que o novo sistema non tivera atrancos. O persoal docente tomara aquilo como un reto e estaba moi motivado e comprometido. Inicialmente, Anxo seguiu impartindo clases ós alumnos da FP do nocturno. Dar as clases en galego foi toda unha alegría. Cada vez decatábase máis da cantidade de castelanismos que tiña o galego que el conservaba nas capas profundas da memoria. Pero as linguas sempre o apaixonaron, así que foi aprendendo con moito entusiasmo.

Despois de dous anos, comezou a dar clase ós alumnos da ESO e de Bacharelato e para el comezou unha nova etapa de ledicia na súa experiencia pedagóxica. Os rapaces de 4ª da ESO, xa con 16 anos e os de 2ª de Bach, entre os 17 e os 18, estaban interesados nas materias que el impartía e desexaban aprobar o Exame de Selectividade que lles abría as portas da Universidade. Tiñan moito mérito porque a maioría eran fillos de traballadores e eran as primeiras xeracións que ían chegar ós estudos superiores nesas familias. A relación con eles foi o máis fermoso que Anxo experimentou no seu traballo. Por outra banda, había algo que o estresaba moito. Toda a terminoloxía e papeleo burocrático da Reforma éranlle alleos e non lles vía a utilidade nin a necesidade. Estaba seguro de que aquelas programacións, que lle custaban horas e horas de traballo, ían rematar no limbo dalgún caixón polos séculos dos séculos. Descubriu, ademais, que había ensinantes que presumían de aplicar técnicas pedagóxicas innovadoras, fuxindo de clases maxistrais e memorísticas e el, coa inseguridade que carrexaba dende a infancia, pensaba que non estaba a altura, que tiña carencias pedagóxicas. Iso amargábao moito. O irónico do asunto é que, pasado un tempo, as indiscrecións dos alumnos mostraron que algúns dos que máis presumían eran os que pasaban todo o tempo que duraba cada clase ditando unhas leccións que lían dunhas fichas amarelas polo uso e que, posiblemente, eran de cando estaban estudando a carreira. Pero Anxo aclara que esas excepcións non poden agochar a existencia dunha maioría de excelentes profesionais dos que aprendeu unha morea de cousas.

Anxo pensa que moita desa inseguridade e falta de estima que o acompañan dende a infancia, tamén teñen que ver co feito de ter sido un neno moi enfermizo, con problemas respiratorios graves e caídas continuas en bronquites agudas, Aínda que a nai, cando xa podía preguntar que lle pasaba, usaba todo tipo de eufemismos, como “tes manchas no pulmón”, a realidade é que padecía de tuberculose, unha palabra tan tabú daquela como o pode ser hoxe “cancro”.

Moitos nenos e nenas compañeiros da nai morreron nos anos 30 e 40 pola tuberculose, así que a nai de Anxo (que ademais nacera con raquitismo), foi extremadamente protectora co rapaz, dicíndolle que non era como os demais, que se tiña recoller antes que os outros, que non lle podía dar o fresco da noite, que tiña que estar sempre ben abrigado. De feito nas poucas fotos que teñen da infancia, Anxo sempre aparece con mangas largas e abotoado ata o queixo, mentres Luís forte como un touro, anda de manga curta e co peito ó aire. Ata nos momentos de máis carencia, cando Victoria estaba soa cos fillos en Paredes e pasaban as de San Quintín, ela e Luís comían os xurelos que salgaba cando estaban baratos para poder mercarlle a Anxo filetes de fígado ou moixeiras de tenreira. E Luís era un neno tan comprensivo e con tan bo corazón que nunca se queixou; dicía que Anxo estaba moi doentiño e tiña que papar ben.

Cando xa levaba arredor de cinco anos sen parella o seu querido amigo Alejandro convidou a Anxo a unha cea á que que tamén convidaran a unha amiga de estudos de enfermaría da muller deste. Así coñeceu a Pepa, que se convertería na parella de feito de Anxo ata a actualidade.

Cando levaban un ano xuntos, no primeiro día do curso do 96, Anxo tivo o primeiro claustro no que se decatou de que lle asignaran dous grupos de 2ª da ESO, para completar o horario. Non tivera esa experiencia antes, pero coñecía a opinión dos compañeiros sobre o difícil que eras os nenos de ese nivel, aínda sen desbravar e cheos de confianza por ter superado o medo do primeiro curso, cando chegaban da primaria. Foise moi preocupado polo que lle esperaba. Aquela tarde foi cortarlle a herba do eido da súa curmá Concha, na casa que recentemente mercaran e restauraran no Salgueiral. Cando tivo que tirar varias veces do cordel da máquina de cortar a herba, comezou a sentir unha estraña dor no peito. Parou e meteuse na casa, pensaba que se lesionara algún músculo. Non paraba de suar, tumbado no sofá. De pronto, tamén lle doían os brazos, cara ós pulsos. E unha luz acendeulle no cerebro, aquilo podía ser un infarto. Chamou á prima procurando non asustala, só lle dicía que a dor no se lle ía, que non cría que fose un infarto. Pero cando colgou o telefono, a prima chamou á muller de Alejandro que lle dixo que se fora inmediatamente a recollelo e o levara ó Hospital de Montecelo. E salvoulle a vida, porque si que era un infarto, e dos grandes. Anxo tiña 43 anos e a esas idades acostuman ser isquemias devastadoras. Era hipertenso, como o avó e o pai, e cometera a idiotez de comezar a fumar cando estaba en Málaga, a pesar do seu historial pulmonar. Pero Anxo está convencido de que o factor máis determinante foi o estrés.

Aquel curso estivo de baixa e comezou un cambio radical en moitos aspectos. Coidado extremo da dieta en canto a sal e graxas, exercicio regular e adeus á nicotina. Tamén tentou combater o estrés pero iso era algo moito máis difícil. Aínda así, cando comezou a traballar de novo, o cariño dos alumnos e a simpatía cara a el que apreciaba neles, axudáronlle a encarar as cousas con mais calma e relatividade.

Como ó ano seguinte do infarto de Anxo, o seu amigo Alejandro tamén infartou (nese caso coa necesidade de 4 bypass), o cardiólogo que os atendía rematou poñéndoos de exemplo diante dos outros doentes cardiovasculares , porque nas vacacións íanse á patear o Pirineo, tresmiles incluídos.

Tres anos despois Anxo e Pepa tiveron un fillo, Mario, que foi un agasallo da Fortuna. Naceu o 24 de Decembro. Tivo unha infancia tan alegre, sa e levadeira que nin unha noite mala lles deu. Cando comezou a falar, o galego foi a súa lingua materna. E daba cobiza oílo falar cando iniciou a escolaridade ós tres anos. Pero iso só durou tres meses. Mario era o único neno do seu grupo, na Escola Infantil de Campolongo, que falaba galego, os outros falaban castelán, así que o meniño comezou a pensar que era un becho raro (un día Anxo escoitoulle dicir a un pai deses nenos castelán falantes, “esa pola habería que cortarla bien arrente”). E máis raro se sentía cando a mestra, nos poucos días que había “actividades en galego” (como o Día das Letras Galegas), se dirixía a el dicindo “a ver Mario, diles como se dice mariposa en gallego”…Unha grande mágoa, porque Mario nunca máis falou galego ata o día de hoxe.

Mario gozou da ansia viaxeira dos pais e viaxou con eles polo mundo. Por Europa, Estados Unidos, Costa Rica, a Conca do Okavango, que percorre catro países da África austral…

Esa foi a última viaxe que fixo con eles. Tiña 12 anos. E o que Pepa e Anxo coñeceron 7 anos despois podería explicar ese cambio.

Mario rematou o Bacharelato con 17 anos. Sempre era o pequeno porque naceu cando remata o ano. Matriculouse en Informática, pero cando se decatou de que as matemáticas eran o cerne daquela carreira, rexeitouno de tal maneira que nin rematou o curso. Volveu matricularse para repetir a Selectividade. Despois comezou a carreira de Bioloxía que agora está terminando.

Con 19 anos Mario xuntou forzas para dicirlle ós pais que era unha moza trans. Anxo e Pepa non o podían crer porque como rapaz nunca dera a máis mínima mostra de feminidade, Pero a primeira consulta cunha psicóloga experta na materia deixou as cousas claras. Despois de media hora de entrevista, ela xa tratou a Nora (ese foi o nome que elixiu semanas despois) como muller.

Unha vez que Anxo lle preguntou a Nora cando sentiu que o seu corpo non lle correspondía, ela díxolle que sobre os 12 anos. Como agardou ata ós 19 anos, as decisións máis importantes como hormonarse ou non, tomounas ela como maior de idade que era. A Anxo preocúpalle o dano que a hormonación lle pode causar. Pero Nora sempre terá o apoio da familia que só pensa na súa felicidade. Agora ten 24 anos.

Quere rematar falando da tremenda frustración que sinte ó pensar que todas aqueles desexos dunha sociedade mellor e máis xusta que sentían os mozos e mozas dos 70, cando loitaban contra a ditadura franquista, se lle eclipsan agora cando ve, en España e Europa, como a extrema dereita aumenta os seus apoios, ata o punto de gobernar en países como Italia. Como se o fascismo fora algo novo e non souberamos que provocou a 2ª GM cos seus millóns de mortos.

Retrato de Anxo feito polo

seu amigo Luis Sevillano