Sempre en Galiza de Castelao…. por Pilar Freitas Juvino

 Sempre en Galiza de Castelao…. por Pilar Freitas Juvino

Sempre en Galiza de Castelao: defensa e reivindicación do idioma galego

A superioridade non está no idioma que se fala; está no que se sabe, no que se di e no que se fai.
Este ensaio emblemático de Castelao e referente canónico indiscutible do nacionalismo galego, foi escrito ao longo de máis de 12 anos. O autor comeza a súa escrita en abril de 1935 durante o seu desterro en Badallouce, e remata en xullo de 1947 na Arxentina. A primeira edición de 1944 constaba dun capítulo inicial titulado “Adro” e de tres “Libros” máis (I, II, III); á segunda edición, xa finado Castelao en 1950, engádeselle o “Libro IV”.

En “Adro”, Castelao boquexa os dous grandes temas tocante á lingua que van impregnar toda a obra e que son as dúas caras dunha mesma realidade: por un lado, a defensa da lingua que creou e fala o pobo galego e a súa posta en valor; e por outro, a crítica á imposición da lingua de Castela e o menosprezo sufrido durante séculos e que, como consecuencia, orixinou o rexeitamento e a xenreira que os propios galegos e galegas sentiron e senten pola lingua de seu.

sempre en Galiza

O pobo galego fala unha lingua propia, egrexia, extensa e útil (con ela pódense comunicar máis de sesenta millóns de persoas en Portugal, no Brasil e nas ex-colonias portuguesas). Foi creada polo seu xenio particular e é vehículo de tradicións seculares e dunha cultura moderna. Un idioma non é un feito individual, nin sequera colectivo, senón que nace pola “predisposición psicolóxica dun pobo”. O galego é a fala do pobo traballador e o primordial vencello social dunha nación, porque aglutina e caracteriza os elementos do grupo e mantén a potencialidade do feito nacional. “Se aínda somos galegos é por obra a gracia do idioma”. “Se se perde este, non nos queda razón para existir”.

O noso idioma é fillo do latín, irmán do castelán e pai do portugués. O galego é o latín “corrompido”, afirma. É dicir, é o resultado da evolución do latín no noroeste peninsular. Unha lingua que naceu da fusión de elementos lingüísticos prelatinos, nomeadamente léxicos, e a lingua do Lacio que, como lingua de imperio, se foi impoñendo nos diferentes territorios conquistados e á que, posteriormente, se superpuxeron elementos doutras linguas como é o caso das xermánicas. Hoxe en día adoita utilizarse o símil dos dinosauros que se converteron en aves para referirse ás linguas chamadas clásicas ou incluso mortas (el considera o latín unha lingua morta) e que, despois de séculos de evolución, xeraron tantas especificidades que permitiron desde hai centos de anos, aproximadamente desde o século IX, falar de idiomas diferenciados mais conservando o ADN do idioma primixenio, neste caso o latín. Porén, todas as linguas imperiais acaban por se descompoñer e iso será o que lle vai ocorrer ao castelán ou ao inglés. Na súa expansión está o xerme da diferenciación e da fragmentación.

O castelán é un “irmán menor” do galego, escribe Castelao. O galego fixouse por escrito antes có castelán. É a forma máis antiga das linguas neolatinas de España e a primeira que alcanzou o desenvolvemento literario, sendo cultivado cando a lingua de Castela “andaba a gatas”. Así o demostran as nosas marabillosas cantigas medievais recompiladas nos cancioneiros. O galego era nesta época unha lingua de cultura na que escribían reis coma Afonso X, o “único” rei Sabio, e D. Dinís de Portugal, e que traspasou fronteiras como lingua internacional. Esgrime o noso autor a auctoritas do Marqués de Santillana e do seu coñecido texto: “…non há mucho tiempo cualesquier decidores e trovadores destas partes, agora fuesen castellanos, andaluces o de la Estremadura, todas sus obras componían en lengua gallega o portuguesa”. A supremacía lírica de Galiza era moi superior ao resto da Península. Ninguén superou o enxeño dos nosos poetas, pois o lirismo é intrínseco a Galiza ao abrollar do ruralismo. E o que non se pode aceptar de ningunha maneira é que o galego sexa considerado un “dialecto” ou, a maior abondamento, unha “corrupción” do castelán, como se pretende afirmar por parte dos que el denomina “catedráticos de secano”.

O literatura galega rexurdiu con esplendor no século XIX da man da tríade do Rexurdimento: Rosalía, Curros e Pondal. No século XX as Irmandades da Fala reivindicaron o uso da lingua galega en todos os ámbitos e comezou a usarse en discursos, folletos, prensa e radio. Fundouse a revista Nós, editoriais coma Céltiga e institucións coma o Seminario de Estudos Galegos. Incluso un poeta andaluz coma García Lorca non puido resistir o seu engado e escribiu poemas en lingua galega. A literatura galega, xunto coa língoa caeron feridas pola hexemonía política -non cultural- de Castela no momento crítico do noso desenvolvemento; pero é inmortal e segue vivindo nos agros e rexorde acotío en todos os poetas.
O galego é “pai” do portugués, porque o idioma que se deu en chamar galegoportugués xermolou na Gallaecia, no noroeste peninsular, que pola fronteira meridional abranguía até o río Douro e, polo tanto, o xentilicio “galego” é o que lle acae e lle é propio. Poderíase dicir que o portugués non é máis que o galego levado cara ao sur nun proceso secular que se coñece como “A Reconquista”. Hoxe en día este termo é moi cuestionado polos historiadores, pois considérase que posúe connotacións máis ideolóxicas (hai quen lle chama artefacto ideolóxico do século XIX) ca históricas. De feito, esta acepción non entrou no dicionario da RAE ata o ano 1936. Castelao asume argumentos aducidos por ilustrados coma o P. Feijoo, que xa no século XVIII afirmaba que o galego non é diferente do portugués. Este é o idioma máis vizoso e fecundo, pero a lingua que fala o pobo galego é o mesmo tronco da árbore. Segundo el, os dous idiomas non nacen simultaneamente senón que de Galiza pasou a Portugal. No mesmo sentido maniféstase o P. Sarmiento ao falar da primacía lingüística de Galiza sobre Portugal e de termos sido nós os que lle entregamos o noso modo de expresarnos ao pobo portugués. Alén diso, para corroborar e reforzar máis esta idea engade unha afirmación do político e escritor portugués Teófilo Braga na que sostén: O portugués nasceu dun retallo saído da Galiza. O galego, pois, florece e “señorea” en Portugal.

Tocante á imposición, represión, desprezo e menosprezo da lingua galega, Castelao traza unha sucinta cronoloxía e sitúa o inicio deste sometemento político e lingüístico no reinado dos Reis Católicos. A partir do século XV deixan de redactarse textos públicos en galego, por exemplo os documentos das notarías ou dos rexistros, entréganse cargos de todas as institucións a xentes non galegas descoñecedoras do idioma, e a nobreza galega é enviada fóra da súa terra. Galiza queda “decapitada”. A Igrexa converteuse nun axente do imperialismo castelán, un suxeito activo de desgaleguización, persecutora do noso idioma ao nin tan sequera permitir rezar na lingua falada polo pobo. No século XIX esta situación vaise agravar por diferentes motivos. A división en provincias e o que el considera a “superstición do progreso” foron os máis prexudiciais. Ademais do idioma da Igrexa, conxuntamente co latín, o castelán será o idioma único do ensino, dos tribunais de xustiza e do exército. Incluso se chegou a castelanizar barbaramente a toponimia galega.
Castelao profunda máis polo miúdo na situación da escola galega e do problema que supón para o alumnado que o castelán sexa o único idioma oficial, e que o galego, non só non estea permitido, senón que sexa perseguido castigando ou ridiculizando os nenos que descoñecen a lingua do mestre e na que están escritos os libros escolares. Isto provoca nos nenos e nenas un indeleble complexo de inferioridade e un retraemento mental e emocional, dado que perciben que a lingua que eles recibiron da súa familia e que usan acotío na súa contorna non vale, é unha lingua inferior; e que falar castelán é falar ben e falar galego é falar mal. En definitiva, o galego foi expulsado da escola, que deveu nun importante actor asimilador, e agora din que é unha lingua rústica e inculta non apta para a literatura “seria” e os contextos formais. Tamén foi proscrito da Universidade de Sant-Iago, negándolle unha Cátedra de Lingua e Literatura Galaico-portuguesa, mentres se creou unha en Madrid. Aféannos que non se publiquen libros en galego, o escaso valor bibliográfico da nosa lingua e, asemade, moléstalles e búrlanse cando se fai.

Castelao refire con exemplos reais como a imposición dunha lingua que descoñece o alumnado, impide o progreso escolar e fere dunha maneira profunda e definitiva os sentimentos máis íntimos dos nenos galegos. Así, os escolares castelanfalantes acadan mellores cualificacións, non porque sexan máis intelixentes, senón porque coñecen a lingua do mestre ou escolante. O descoñecemento do idioma e as burlas e desprezos a quen non entende ou non é capaz de expresarse en castelán, producen un bloqueo que lle impide desenvolver todo o seu potencial e condúceo ao fracaso. Un rapaz que sofre o que el chama bilingüismo (o termo diglosia acuñaríao Charles Ferguson no ano 1959) e non pasa polos graos superiores do ensino perde a orixinalidade verbal que conservan os analfabetos intelixentes. Resulta inferior a un analfabeto. Este foi e é un gravísimo problema pedagóxico, de consecuencias dramáticas, ao producir unha atrofia da linguaxe natural “mamada na teta materna” e que desembocou no silencio literario secular dos galegos e galegas. O negar a fala propia dun pobo impide o seu desenvolvemento espiritual. Galiza ficou muda durante máis de tres séculos e chegouse a afirmar que era “muda de nacemento”. Cita a famosa frase Lope de Vega: Galicia, nunca fértil en poetas.
Castelao defende o ensino na lingua materna deica o desenvolvemento completo da personalidade, e así quedar en condicións de aprender un segundo idioma coma materia. En pedagoxía sábese que un neno que estuda na lingua na que aprendeu a falar adquire moitos máis coñecementos que se o fixese nunha lingua allea. Cita varios países nos que a lexislación, aínda sendo diferente ao caso español, respecta e/ou protexe a variedade de linguas: Suíza, Bélxica, Luxemburgo … O caso galego vese agravado pola semellanza dos dous idiomas: En Galiza é imposible corromper a nosa fala sen corromper, ao mesmo tempo, a língoa imposta, e un galego chegará a falar correctamente o idioma do Estado cando este se lle poida ensinar valéndose do galego.

Malia a imposición secular do idioma de Castela, das burlas e desprezos aos galegas e galegas e á súa lingua (cita varios exemplos de textos moi denigrantes e despectivos coa xente de Galiza e a súa lingua, páxs. 288-290), os imperialistas ousan negar esta realidade. Din que o galego é unha lingua rústica e vil, que é un dialecto ou unha corrupción do castelán, incluso tamén do portugués. Ridiculizan a nosa fala e os seus falantes. Negan a súa prohibición, e se as linguas españolas que non son o castelán esmorecen é pola forza cultural deste e pola debilidade das outras. O galego, polo tanto, “morre de morte natural”. Castelao escribe: Un atentado á súa língoa é un atentado á súa cultura. Unha língoa é máis que unha obra de arte; é matriz inesgotable de obras de arte. Cando unha lingua se impón con violencia a outra pode chegar a matala, pode chegar ao “asesinato” (adiántase Castelao a Anne Pakir que en 1991 chama por primeira vez killer language ao inglés). Un atentado contra unha lingua é un atentado contra a súa cultura: Entendemos que a violencia asimilista do idioma do Estado é un crime de lesa cultura.
Lamenta e condena a “guerra civil dos idiomas”. España ten catro idiomas vehículo de catro culturas diferentes que corresponden a cada unha das catro nacionalidades. En definitiva, España non ten un idioma único, nin unha cultura única, nin costumes homoxéneos, nin formación histórica común … Non é unha única nación senón un conxunto de grupos humanos etnicamente desunidos … Castelao distingue entre o concepto de “nación” e de “Estado”; e España é un Estado formado por catro nacións: a castelá, a catalá, a galega e a vasca. Desafortunadamente só a castelá está protexida polo Estado.

Manifesta tamén a súa oposición á posibilidade dun idioma universal e defende a existencia e supervivencia de todas as linguas. É unha cuestión de respecto e dignidade. Reproduce as palabras do escritor español máis universal, Cervantes, postas na boca de D. Quixote e dirixidas ao cabaleiro do gabán verde: … Homero no escribió en latín, porque era griego; ni Virgilio no escribió en griego porque era latino. En resolución, todos los poetas antiguos ecribieron en la lengua que mamaron en la leche, y no fueron a buscar las extranjeras para declarar la altez de sus conceptos; y siendo esto así, razón sería se extendiese esta costumbre por todas las naciones (…) y que no se desestimase al poeta alemán porque escribe en su lengua, ni al castellano, ni aun al vizcaíno que escribe en la suya.
O mito da Torre de Babel, xa que logo, non é un castigo á soberbia humana como se nos fixo crer, todo o contrario, é o signo distintivo que nos diferenza e nos fai superiores aos animais. Para el, un idioma universal sería descender na escada zoolóxica. Velaí vai a demostración: Un can de Turquía ouvea igoal que un can de Dinamarca; un cabalo das Pampas arxentinas rincha igoal que un cabalo de Bretaña. E sabedes por qué? Porque os probes animaes aínda están no idioma universal.

O verdadeiro pobo galego nunca deixou de falar a súa lingua. O castelán penetrou na burguesía, sobre todo a partir do século XIX, clase social que censura por renegar de todo o que é Galiza e de falar castelán por señoritismo: A mentalidade dos señoritos parvos concorda coa mentalidade das señoritas cursis. Ambos os dous disimulan o acento e fían o seu señorío na standardización de modos e maneiras. Malia o abandono progresivo do galego nos núcleos urbanos polos señoritos ou por aqueles que quixeran ser señoritos, este non chegou aos artesáns nin traspasou os lindeiros da cidade. Así e todo, a minusvaloración e a burla secular que sufriron os galegos e galegas e a súa lingua e cultura, produciu un sentimento de odio polo propio e de admiración polo foráneo. Moita xente chegou a interiorizar que a causa da súa pobreza era consecuencia do idioma “vil” ou “envilecido” que falaban. Lamenta Castelao que un funcionario galego, destinado a Badallouce e admirador do sur de España e do seu modo de vida, renegue da súa terra e da súa lingua. “Díxome que o atraso dos nosos labregos débese a que non falan español…”.

Tampouco concorda con que se lle chame español á lingua de Castela, porque en España hai outras linguas, españolas tamén, e manifesta o seu intenso desacordo coa postura de Unamuno tocante ás linguas do Estado. Recrimina a súa intervención nas Cortes Constituíntes en defensa da imposición do dereito e do deber de falar castelán -lingua oficial da República- recalcando que a ninguén se lle puidese esixir o uso de ningunha lingua rexional. E para amosar que era condescendente pronunciou estas verbas: Toda persecución a una lengua es un acto impío e impatriota. Ao noso autor incomódano estas palabras, pois non deixa de ser un sarcasmo que fere no máis fondo a unha persoa que está a defender na mesma sesión parlamentaria a necesidade da cooficialidade de todos os idiomas. Castealo pregúntase se non é impatriota e impío consentir que os mestres utilicen unha lingua diferente á do alumnado; acaso non é impío e impatriota que as testemuñas se vexan obrigadas a cambiar de lingua diante dun xuíz: Hábleme usted en cristiano. Considera que a impiedade e o antipatriotismo non se exerceron de forma brutal contra o galego, pero si houbo unha política asimilista que desde a monarquía se propagou e se mantén na República “encamiñada a matar por asfisia todo o que non fose castelán. Era preciso que as língoas e culturas rexionaes (somentes é nacional a lingua de Castela) viviran en campos de concentración ou sometidas ao xeneroso trato que a política liberal de Norteamérica concede aos indios”. Aquel que despreza o idioma do seu país é, realmente, un “impatriota. Mellor concepto ten de Azorín, porque valora a variedade española de idiomas e distingue entre idioma de Estado e os diferentes idiomas nacionais.

Mais a pesar de toda a maquinaria estatal despregada durante centos de anos para aniquilar as diferentes linguas e as súas diferentes culturas, co único e pretendido obxectivo de lograr unha unidade e uniformidade “nacional”, o idioma galego segue vivo. O verdadeiro pobo galego nunca deixou de falalo porque expresa mellor as nosas ideas, os nosos sentimentos, as nosas tradicións… Sodes, pois, uns “imperialistas fracasados”. Aínda non chegou o momento de “cantarlle o responso á nosa fala”, conclúe.

E para concluírmos, imos achegar este parágrafo do Libro III (páx. 348) que pode resumir o sentir de Castelao hai case un século e o de moitos galegos e galegas na actualidade:
¿Concíbese que un home en Galiza poida ser “alguén” cando non sabe ou non quer falar a língoa do pobo? As verbas casteláns, en boca de galegos, son case sempre verbas envilecidas, incapaces de resoar na concencia dos auténticos galegos; pero tamén hai concencias envilecidas por complexos de inferioridade, sóio capaces de ademiración ante poses decorativas e lingoaxes de teatro. E xa é hora de decir que Galiza será forte en España cando se negue a falar castelán e fale fortemente a súa língoa. Un galego pode falar o castelán co mesmo intrés con que fala calquera outra língoa estranxeira; pero en canto un galego fale o castelán como língoa propria deixa de ser galego sen que pos eso chegue a ser castelán.
NOTA: Para esta exposición seguimos a edición da editorial Galaxia do ano 2004.

galaxia, Castelao
Pilar Freitas Juvino

Pilar Freitas Juvino

Profesora de Galego

Son Pilar Freitas Juvino e nacín en Campo Lameiro en 1960. Os estudos primarios realiceinos na escola pública desta vila e aos 11 anos marchei interna a un colexio de Tui. Alí estudei o bacharelato no instituto San Paio ata o ingreso na USC onde me licenciei en Filoloxía Románica. Rematada a carreira, estiven durante o curso 1982-83 como auxiliar de conversa de español na cidade de Bayonne, en Francia.

De volta a Galiza, comecei a dar clases como profesora de Lingua e Literatura Galega en diferentes institutos ata recalar no ano 1986 no IES Valle Inclán. Alí permanecín durante todo o resto da miña carreira profesional.

En 2006 doutoreime en Filoloxía Galega cunha tese sobre a represión lingüística en Galiza durante o século XX, tese que máis tarde publicou a editorial Xerais baixo o mesmo título.

Desde o ano 2012 ata 2022 fíxenme cargo da dirección do centro, cargo ao que tiven que renunciar por motivos de saúde.

Considero que esta nova etapa que estou a afrontar debe ser unha etapa arrequecedora, activa e frutífera; por iso a posibilidade que colaborar neste blog ou bitácora e achegar un miúdo gran de area sobre un dos temas que máis me interesan, como é a situación da lingua galega no seu contexto histórico e social, supón para min unha gran motivación e representa unha oportunidade de dar a coñecer a nosa realidade lingüística, tanto pasada como actual.

Por unha ecoloxía das línguas

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

Premio Otero Pedrayo: Anxo Carracedo por Xulio Simón

Premio Otero Pedrayo: Anxo Carracedo por Xulio Simón

O Premio que leva o nome de Otero Pedrayo é un premio honorífico que conceden dende 1977, co apoio da Xunta,  as deputacións provinciais de Galicia, e recoñece a traxectoria de personalidades que contribuísen a fomentar a cultura galega.

No xurado están o presidente da Xunta de Galicia, os presidentes das catro deputacións, o presidente da Comisión de Cultura da Deputación que o convoca de forma rotatoria, o Conselleiro de Cultura da Xunta de Galicia, un representante de cada unha das tres universidades galegas, un representante da RAG, outro do Instituto Padre Sarmiento, ademais de cinco persoas independentes designadas pola Xunta, de solvencia científica e literaria.

O premio instáurase para honrar a memoria do escritor ourensán, Ramón Otero Pedrayo (Ourense 1888-1976).

Vou tomar prestadas unhas verbas de Manuel Celso Garrido (1915-1960) que en 1947, cando Don Ramón Otero Pedrayo  viaxa a América para impartir unha serie de conferencias, escribiu un artigo en “A Nosa Terra”, co título de “Un fidalgo orensano” no que dicía: “Chega agora a Bós Aires un dos valores máis representativos da cultura galega: un dos millores fillos da Nosa Terra […] Eu presentaría a Otero Pedrayo ante calisquera xente  d-este xeito. Sinalándoo co dedo: Ist-home qu-eiqui vedes, de figura ergueita e baril e porte señorial, é un fidalgo Orensano, que chega ó Novo Mundo en misión de cibdadanía, espallando arreo cultura, dinidá e simpatía”.

En Buenos Aires encóntraríase con Castelao.  As experiencias desta viaxe contaraas logo no libro Polos vieiros da saudade.

Para comprobar a exactitude destas verbas de Celso Garrido vou traer aquí un resumo dos testamentos que Don Ramón foi redactando ao longo da súa vida e que nos falan da súa bonhomía e amor á terra e que quen queira pode revisalos no nº 218 da revista “Grial” no artigo de Patricia Arias Chachero “Os testamentos de Ramón Otero Pedrayo”.

Segundo Patricia Arias “a idade, a soidade e a ausencia de fillos xustifican, cando menos en parte, a notable cantidade de testamentos  que redactou en vida”.

No ano 1935 Otero Pedrayo era o Presidente do Seminario de Estudos Galegos, institución creada no 1923 que tiña como obxectivo “o estudo de todas as manifestacións da cultura galega, tendendo á formación dos investigadores e á divulgación do resultado dos traballos“.

Nese ano, redacta con data de 27 de maio o su primeiro testamento:

“…Quero que meu corpo seña enterrado na terra nai e adourada de Galiza (…). Asimesmo os meus libros, papeis e orixinales literarios e dereitos sobre meus libros e pubricaciós, desexo que á miña morte pasen ao Seminario ficando miña viuda cos que lle gosten mais como lembranza, mais sempre en mínima parte. De non existir a institución do Seminario de Estudos Galegos pasan taes dereitos a entidade da cultura galega que o herde no espírito galeguista, ou de non haber ningunha á Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Sant-Yago. (…) Miña vontade ao pensar no Seminario é que il ou no seu caso as outras entidás estabrezan en Trasalba unha Residenza de estudantes con adicazón a cultura galega ou non sendo isto posible orgaice un retiro ou refuxio para escritores galegos i-en lingoa galega e sentimento e fé galeguistas podendo tamen se acolleren os artistas da mesma inspirazón (…) Nomeo como albaceas a D. Vicente Martínez Risco e D. Florentino Cuevillas, veciños de Ourense…”.

Este testamento está redactado en galego e xunto ao orixinal consérvase na Fundación Penzol unha copia exacta traducida para o castelán e cunha nota de Otero que di “Es copia exacta del original gallego que acompaña y que hago por si algún Juez incomprensivo pone dificultades a la legalización de este testamento”.

En 1936 o SEG, tras trece anos de actividade, foi desmantelado polo novo réxime xurdido do 18 de xullo. En 1944 co patrimonio do SEG creouse o Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento dependente do CSIC.

No 1941 redacta o seu segundo testamento con data de 27 de agosto: “Si a mi muerte no existen ni mi madre ni mi esposa, dispongo que se cumpla mi voluntad expresada en los siguientes párrafos:

Instituyo por heredero universal sin perjuicio de los legados que siguen a la sociedad titulada “Seminario de Estudios Gallegos de Santiago” en el caso de que esta Institución haya sido restaurada en sus fines propios y genuinos pues en el momento de redactar ésta mi voluntad testamentaria está suspendida y virtualmente disuelta. Exijo como condición indispensable que sea la misma de la que he sido Presidente y con los mismos fines, y no otra semejante. En el caso de que a mi muerte no haya sido restaurada en la forma dicha dejo heredera a la Facultad de Filosofía y Letras de la Universidad Literaria de Santiago con la previa obligación de que con la venta de mi capital se sostenga en dicha Facultad una Cátedra de Lengua y Literatura Gallegas debiendo ser explicada por un profesor gallego sea o no profesor de la Universidad elegido por la Facultad asesorada por los tres siguientes: D. Jesús Carro García, Pbro de Santiago, D. Vicente Martínez Risco, profesor, de Orense y D. Fermín Bouza Brey, actualmente Juez de la Estrada. Debe explicarse por lo menos una lección semanal durante los meses del curso académico y en lo posible ajustarse a la renta de mi capital para el sostenimiento de tal enseñanza. En el caso de ser posible ordeno que en las casas de mi propiedad en Trasalba se establezca una residencia veraniega de estudiantes a los que se explique por lo menos dos veces a la semana la Lengua y Literatura Gallegas…

No 1958, xubílase don Ramón e morre  o seu amigo Florentino López Cuevillas (1886 Ourense).

Con data de 22 de marzo, Otero Pedrayo escribe a Abelardo Moralejo:

Mi querido y recordado amigo: Le envío con estas líneas mi primer saludo de jubilado devuelto al campo familiar. La primavera es compasiva para conmigo: me brinda generosas ilusiones de las de mi adolescencia. Con la sorpresa de las grandes horas desiertas de las mañanas aun no me duele la ausencia de la cátedra. Ya empiezo a sentirla. Fui muy feliz en esas aulas. Le ruego un saludo para los compañeros y si es Vd. tan amable otros, muy efusivos, para los estudiantes.

Tengo entre mis revueltos libros y papeles algunos volúmenes de la Biblioteca de la Facultad. Ya los reuniré y los llevaré en el primer viaje que haga a Santiago…”.

Con data de 2 de xaneiro deste ano da súa xubilación, redacta Otero Pedrayo testamento en Madrid: “Dejo por universal heredera a mi esposa Dª Mª Josefa Bustamante Muñoz; en el caso de sobrevivirla o de fallecer ambos en el mismo momento, dispongo que todos mis bienes y derechos, de cualquiera clase y condición pasen a la propiedad de “Galaxia S.A.” residente en Vigo y sean aplicados a fines propios de la cultura gallega en el sentido en que yo la defendí toda mi vida, con la excepción del terreno de mis propiedades de Trasalba llamado Souto da Eirexa que quiero pase a la Iglesia de Trasalba como diestro; y del Soto colindante y mas proximo al lugar de Cima de Vila que dejo a los vecinos de dicho lugar para que mancomunadamente lo usen de generación en generación como campo comunal sin cortar los árboles existentes. Nombro como testamentarios y cumplidores a mis amigos Don Domingo García Sabell y Don Ramón Piñeiro, vecinos de Santiago y D. Francisco Fz del Riego, de Vigo, rogándoles que conserven lo mejor posible la unidad del Patrimonio de mi herencia en forma de Residencia de estudiantes, artistas o labradores; y que en caso de desaparecer “Galaxia” apliquen mi herencia a la institución que la suceda en el rumbo de la cultura gallega…”.

No ano 2022 o Premio Otero Pedrayo  recae por primeira vez nun científico desde que se instaurou en 1977 , sendo naquela ocasión Carlos Casares o premiado. O galardoado ese ano foi Anxo Carracedo (1955 Santa Comba), catedrático de Medicina Legal da Universidade de Santiago de Compostela, coordinador do Grupo de Medicina Xenómica e doutra decena de equipos de investigación, director da Fundación Pública Galega de Medicina Xenómica, que depende do Sergas, e referencia neste campo a nivel internacional, sendo recoñecido como un dos mellores xenetistas a nivel internacional.

Anxo Carracedo recibindo o premio Otero Pedreyo
Anxo Carracedo recibindo o premio Otero Pedrayo no 2022

O profesor Carracedo ten aberto coas súas investigacións novas vías para a oncoloxía clínica ou a neuroxenética que axudaron a detectar e tratar enfermidades graves e afeccións de todo tipo. As súas principais áreas de traballo incluen a xenética do cancro, a farmacoxenómica e as enfermidades psiquiátricas en idade infantil.

Director do Instituto de Medicina Legal da USC dende 1994 – 2012, el e o seu equipo de colaboradores foron pioneiros na introdución de novas tecnoloxías para a identificación forense mediante o emprego da xenética molecular, técnicas que hoxe se seguen nos laboratorios de todo o mundo.

Ademais dos libros publicados, hai ensaios seus nas máis prestixiosas revistas internacionais.

Son moitos tamén os premios que recoñecen o seu labor entre eles a Medalla Galien ―o máis importante galardón en investigación farmacolóxica―, o Premio Rei Jaime I de Investigación Médica; Medalla de Ouro e Prata de Galicia, Medalla Castelao, a Medalla Adelaide –distinción máis importante a nivel mundial en Medicina Forense–… É tamén Doutor Honoris Causa por varias universidades de Europa e  América.

Foi escollido padriño dalgunhas promocións da Licenciatura de Medicina pola súa grande proximidade ao alumnado, amosando sempre a súa xenerosidade para calquer labor cultural que teña que ver co noso.

Sen dúbida, o xurado, ademais das publicacións e dos premios, tivo que ter en conta o feito de que o doutor Carracedo siga o exemplo de Otero Pedrayo na súa misión de cidadanía, espallando arreo cultura, dignidade e simpatía.

Anxo con Xulio
Xulio Simón Rúa

Xulio Simón Rúa

Profesor de E.Física

Xulio naceu en Lugo en 1956

Foi profesor de Educacion física e a súa interese pola historia levoulle a crear a Xulipedia, explica como comezou todo “O que ían ser uns breves apuntamentos para o meu uso persoal (estudei Filoloxía Románica en Barcelona) pouco a pouco foron ampliándose coma unha especie de base de datos cronolóxicos das literaturas románicas peninsulares e tamén da literatura universal, incluíndo no referente a Galicia a “Gran Enciclopedia Galega”, “A Nosa Terra”, “Grial”, “Nós”, “O Tío Marcos”, “A Monteira”, “Os Dicionarios de Autores e de Publicacións Periódicas de Galaxia”, o “Diccionario de Escritores en Lingua Galega” de Fernández del Riego, a prensa galega en Cuba, “Céltiga” e “Lar”…

Historia de vida

Xulipedia

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

O esquecemento da mitoloxía popular por Buenaventura Aparicio

O esquecemento da mitoloxía popular por Buenaventura Aparicio

O esquecemento da mitoloxía popular. O final dos mouros encantados

No rural hai tempo que o patrucio deixou de exercer o seu labor de depositario e relator de chamada sabedoría popular. A chegada da televisión solapouno. O aparello acaparou a atención de toda a familia e os vellos ficaron relegados. Xa non interesaban as súas “historias”.

Sen reparar nelo, se estaba a perder –quizais para sempre- un compendio de saberes que abranguía mitos, lendas, crenzas, costumes e coñecementos de todo tipo, xerados ao longo de moitos séculos, cos cales os nosos antergos saíron adiante e explicaron todo o que os arrodeaba.

A escolarización chegou moi tarde ao rural. Ninguén ensinou a historia académica, canónica, aos nosos labregos e mariñeiros. Pero o pobo tiña que dar unha explicación aos restos materiais do noso pasado: mámoas, gravados rupestres, castros…, e aos utensilios e recipientes cerámicos que aparecían ao sachar a terra.

No imaxinario popular, a secuencia temporal do acontecido quedou dividida en dous grandes períodos: época dos xentís –“o tempo dos mouros”, uns personaxes míticos, fantásticos- e outro definido pola chegada do cristianismo. Houbo, pois, unha ruptura: xentilidade versus cristianismo

castro santa tegra

Castro de Santa Tegra (A Guarda)

Os nosos devanceiros eran cristiáns, os mouros eran outra xente, “outra raza”. Os tempos antigos foron caracterizados como épocas de loitas. Ao cabo, un axente celestial –o apóstolo Santiago- expulsou aos mouros. Non obstante, non todos marcharon. Bastantes permaneceron na nosa terra, levando unha vida subterránea, agachados nas mámoas, nos castros, en covas e noutros lugares, custodiando os seus tesouros, porque todos os trebellos dos mouros eran de ouro.

Os labregos no ager –espazo humanizado- e os mouros no saltus –espazo periférico- comezaron unha relación para satisfacer as súas necesidades: os mouros tiñan ouro e diñeiro, mais como vivían baixo terra carecían de comida. Os aldeáns, por contra, tiñan alimentos pero eran pobres.

Curiosamente, neses intercambios constátase unha dualidade, focalizada no xénero: os mouros demandan ao labrego, sobre todo, viño e as mouras pan e leite. Este feito reflicte exactamente o que acontecía na aldea: a taberna era o lugar de lecer dos homes, á que acudían, despois do traballo, para tomar unha cunca e/ou botar unha partida de cartas, entrementres a muller preparaba a cea.

Casa firveda

Casa na Fírveda(A Lama)

En ocasións, as mouras pagan os favores –asistencia dunha parteira no transo de dar a luz, ou aleitear ao meniño mouro- entregando a muller aldeá un paquetiño co mandado de que non o abra ata chegar a casa nin diga nada a ninguén. A muller, incapaz de refrear a súa curiosidade, ábreo e descubre que contén borralla e, ás veces, cagallas de ovella. Decontado, tira con elas. Se agardara ata chegar a casa, eses refugallos convertiríanse en moedas de ouro. Este feito e outros semellantes evidencian algo moi interesante: o cripticismo galego –reserva ou “secretismo”- non é, como afirman algúns, algo xenético, senón estritamente cultural e ten a súa orixe nas condicións socio-ambientais que se dan –ou se daban- nas aldeas galegas.

As relacións entre mouros e labregos –en ocasións pacíficas e, noutras, conflitivas- reproduce, en certa maneira, o que sucedía coas parroquias e mesmamente, cos lugares dunha misma aldea. Nunha economía autárquica e de mera subsistencia a competencia por bens escasos era unha realidade.

En resumo, o mouro vén sendo un estraño, un outsider, pero ao fin e ao cabo un veciño –que ten o seu aquel- pero co que hai que procurar entenderse. A relación é –como algunha vez acontecía na vida real- en certo modo, interesada. É mellor levarse ben, que mal.

En conclusión, esta relación mouros-aldeáns serve para artellar un discurso –nós e os outros- no que se atribúe aos mouros feitos, desexos e pensamentos que as sociedades labregas queren agachar, é dicir, poñer en boca doutros o que non nos interesa que se coñeza de nós.

A explicación dos mitos e lendas das chamadas sociedades tradicionais e unha tarefa de investigación ardua e delicada na que o primeiro erro que hai que evitar a toda costa é a interpretación literal das narracións. O valioso, o que non se quere que se coñeza, está oculto. Como ocorría cos refugallos que como agasallo ofrecía a moura, hai que ter paciencia para convertilo en moedas de ouro, quer dicir, en coñecemento do ideario e a axioloxía –do pensamento profundo- dos labregos/as.

Despois de máis de vinte anos de laboriosa investigación chegamos a unha conclusión: nese repertorio de mitos e lendas permanecía repousando, sedimentado, todo o ideario, as crenzas e as preocupacións da sociedade galega tradicional, aquela que constituíu a cerna fundamental de Galicia, alomenos nos últimos trescentos anos e que, cumprido o seu ciclo, experimentou o seu solpor a mediados do século XX.

“As mámoas, os petróglifos e os castros representaban, en realidade, o escenario mítico, a tremoia perfecta na que ambientar os relatos arrodeándoos dunha atmósfera de misterio e vetustez. E, como se estiveramos nunha recompilación de historias ao estilo de Cinema Paradiso, apareceron, foron desfilando os homes e as mulleres; a cabeleira feminina e a sedución; as tesoiras e o destino; os tesouros e a preocupación pola pobreza; os pecados mortais, que para os galegos non tiñan que ver co sexo, senón coa insolariedade, co egoísmo que atenta contra o comunitario, con facer daño á xente, con non respectar as estremas –o que movía os marcos convertíase nun morto desacougado-; os cregos e a súa función; o demo e a súa peculiar consideración; os meigallos que andan soltos; os vellos oficios –amas de cría e parteiras-; o porco, o noso animal totémico; a comida e a bebida; o carro de bois e os litixios; a galiña cos pitiños de ouro; a Compaña; o abandono dos vellos e xa, para rematar, a Inquisición á galega. Un animado e variado retablo, unha visión de Galicia e das súas xentes máis achegada á verdade que esas historias típicas e tópicas que tanto se prodigan” (Aparicio Casado, 2022 : 11-12).

Arestora, os mouros están esquecidos. Primeiro perdéronse os relatos orais, despois caerá no olvido a toponimia mítica, na que os mouros estaban omnipresentes. Inmersos na desmemoria total, só quedarán os manuais, os libros,  para saber algo deles.

A nosa sociedade, tan tecnolóxica e pragmática como pobre en aspectos esenciais do pensamento, amortizounos. Coido que non é unha boa noticia. Nese discurso popular había ideas valiosas. Cada vez achegámonos máis ao pensamento único que tentan impoñer os poderosos da terra. Entón dobrarán as campás anunciando que máis que o lince ou a aguía imperial o que está en perigo é a verdade e a liberdade de pensamento.

Bibliografía do autor sobre os mouros

A tradición oral en Poio. Claves interpretativas. Diputación Provincial de Pontevedra, 1992, pp. 57-59.

“L’agonía de los mouros. Delles notes so la cosmovisión popular gallega”. Cultures (Revista Asturiana de Cultura), nº. 4, Oviedo, 1994, pp. 165-191.

“O feito diferencial galego no folclore de mouros”. Pontevedra, nº. 13, Diputación Provincial de Pontevedra, 1997, pp. 141-151.

Mouras, serpientes, tesoros y otros encantos. Mitología popular gallega, Cadernos do Seminario de Sargadelos, 80. Sada, 1999, pp. 329-340.

“O imaxinario popular. Notas sobre os mouros encantados”, en Raposeiras Correa, José (coord.,), A procura da nosa identidade. Terra de Montes. Deputación de Pontevedra, 2007, pp. 153-159.

O tempo dos avós. Mitos e lendas da Terra de Montes. Concello de Forcarei, 2011, pp. 15-20.

A sociedade campesiña na mitoloxía popular galega. Concello de Pontevedra e Universidade de Santiago de Compostela, 2022.

             Pontevedra, outubro de 2024

Buenaventura Aparicio Casado

Buenaventura Aparicio Casado

Doutor en Historia

Buenaventura Aparicio Casado é mestre e doutor en Historia. A súa tese doutoral El folklore en los yacimientos arqueológicos de Galicia acadou a máxima calificación de Apto Cum Laude por unanimidade.

Foi profesor titor nas facultades de Xeografía e Historia e de Ciencias Políticas e Socioloxía da UNED en Pontevedra, e profesor no IES “Chan do Monte”, de Mogor (Marín) ata a súa xubilación. Foi presidente do Grupo de Arqueoloxía “Alfredo García Alén”. Fundou e coordinou o Grupo de Investigación Arqueolóxica e Etnográfica “A Laxe da Irena” en Ponte Caldelas.

Impartiu máis dun cento de conferencias e é autor de 147 publicacións, entre elas 15 libros. Especialista en Arte Rupestre e en Antropoloxía, participou nas investigacións da Lanzada (2010) e do xacemento da Pedra do Cervo (2012). Colabora en programas de radio e en reportaxes da TVG.

Escritor de contos e ensaios, como investigador o seu interese se centra na mitoloxía popular e na etnoarqueoloxía dos gravados rupestres galegos.

A proscrición do amor

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

A guerra civil e a represión do maxisterio. O caso de Vázquez Grela por Marcos Seixo

A guerra civil e a represión do maxisterio. O caso de Vázquez Grela por Marcos Seixo

A GUERRA CIVIL E A REPRESIÓN DO MAXISTERIO. O CASO DE VÁZQUEZ GRELA

Outra vez, outra vez o terror!
Un día e outro día,
sen campás, sen protesta.
Galicia ametrallada nas cunetas
dos seus camiños.
Chéganos outro berro.
Señor, que fixemos?
-Non fales en voz alta-
¿Ata cando durará iste gran enterro?
-Non chores que poden escoitarte.
Hoxe non choran máis que os que aman a Galicia-
¡Os milleiros de horas, de séculos,
que fixeron falla
para faguer un home!
Teñen que se encher aínda
as cunetas
con sangue de mestres ou de obreiros.
Lama, sangue e bágoas nos sulcos
son semente.
(…)
 
“Cunetas”. Luís Pimentel (Lugo, marzo 1937)

O ensino como motor de progreso

Ao longo de todo o seu trasfego histórico, o espazo máis destacado no eido educativo ocuparíao a figura do mestre, o grande protagonista deste proceso, cun traballo irto, modesto e mal pago desde a máis arredada antigüidade. 

Os ensinantes foron sempre os espalladores do coñecemento: da cultura, das artes, das ciencias… Un colectivo que constituíu un verdadeiro motor de progreso para a humanidade. Ben conscientes disto, todos os réximes autocráticos, todos os tiranos que os pobos aturaron ao longo da historia, tiveron como obxectivo capital a erradicación daqueles suxeitos achados responsábeis do trunfo dos anceios progresistas, por defenderen arelas que hoxe semellan tan elementais como a liberdade e a igualdade entre os seres humanos e o dereito lexítimo da cidadanía á defensa perante calquera tipo de agresión.

Debuxo de Xandre Fez. de la Torre

Debuxo de Xandre Fez. de la Torre

Neste senso quero dedicar estas liñas de xeito particular a aqueles e aquelas ensinantes que cumpriron unha tarefa esencial, que frutificou na fecunda xeira de prosperidade nas máis variadas ordes que se produciu no primeiro terzo do século XX, sinaladamente na II República, que concibía que os mestres e mestras en cada recanto do estado serían emisarios axeitados para moldar a cidadanía en prol de acadar unha sociedade mellor. O inédito sistema democrático que representou a República supuxo unha verdadeira revolución no plano social, laboral e político, da que poden ser exemplos notábeis a reforma agraria, a mingua do desaxeitado poder político dos militares e a Igrexa, o matrimonio civil, a lei do divorcio, o sufraxio universal, o desenrolo das organizacións de traballadores e do diálogo social, o pulo das artes, creación de bibliotecas e museos ou as innovadoras Misións Pedagóxicas, coas que se acadou un medre notábel do nivel cultural das xentes do rural coa axuda de charlas, bibliotecas itinerantes, exposicións, proxeccións de cinema, espectáculos ao aire libre…

Mais cinguíndome agora de xeito específico ao terreo do ensino, subliñar que foi unha área na que se acadaron adiantos axiomáticos con Marcelino Domingo á fronte do Ministerio de Instrución Pública, que callaron en grandes reformas no sistema docente, sinaladamente inspiradas nas doutrinas educativas da Institución Libre de Ensinanza (1876-1936), que fora fundada polo pedagogo Giner de los Ríos. Entre os obxectivos acadados neste eido podemos salientar a posta en marcha dun ensino laico, aconfesional e mixto, melloras laborais e salariais para o profesorado, medre colosal da rede de escolas e Institutos Locais de Ensinanza Secundaria ao igual que das taxas de escolarización, que comporta o acceso á educación por parte das clases obreiras, así como a modernización e a incorporación de novos medios e métodos pedagóxicos…, que supuxeron unha viraxe de cento oitenta graos en relación a un contexto previo cun elevadísimo índice de analfabetismo e sen escolarización obrigatoria. 

Francisco Giner de los Ríos, fundador da Institución Libre de Ensinanza

Francisco Giner de los Ríos, fundador da Institución Libre de Ensinanza

Prosperidade que non podía ser aturada polos sectores máis reaccionarios da nosa sociedade, pola Igrexa, as oligarquías e por boa parte do exército, que se ergue en armas contra a legalidade democrática republicana e contra o goberno electo polo pobo, orixinando unha guerra que se alongou por case tres anos e que deixou, ademais de medio millón longo de mortos e outros tantos exiliados, ducias de millares de encarcerados e un país atrasado, farrapento, famento, destruído e sometido.

No que atinxe á educación, o advento do franquismo suporá a destrución de todo o labor iniciado na República, e unha remuda radical que vai desde os valores democráticos acadados na etapa republicana até uns novos propósitos marcados pola súa faciana autoritaria, sexista e clasista, coa supresión do laicismo (a Igrexa faise co control case total do ensino) e da coeducación (ao consideraren o ensino mixto unha perversión moral), a proscrición das linguas vernáculas, a parálise dos investimentos…, e de xeito singular, un retorno radical ás tebras do fundamentalismo relixioso e do nacional catolicismo. A lei de ensinanza primaria de 1945 manifesta ás claras cal é o concepto que este fato de fanáticos ten do ensino:

       “La etapa republicana de 1931 llevó a la Escuela a una subversión de valores. La legislación de este período puso su mayor empeño en arrancar de cuajo el sentido cristiano de la educación, y la escuela sufrió una etapa de influencias materialistas y desnacionalizantes que la convirtieron en campo de experimentación para la más torpe política, negadora del ser íntimo de nuestra conciencia histórica (…) La nueva ley invoca entre sus principios inspiradores, como el primero y fundamental, el religioso. Además, la escuela en nuestra Patria ha de ser esencialmente española. Y en este aspecto, la ley se inspira en el punto programático del Movimiento (…)”

O golpe de estado e a represión fascista

O dos docentes foi de certo un colectivo que sufriu dun xeito senlleiro a represión. Moitos dos ensinantes máis vocacionais e innovadores foron procesados, encarcerados, exiliados, inhabilitados para levar a cabo o seu labor pedagóxico, e unha parte significativa deles, asasinados. Furtando as verbas do blog de Xoán Carlos Garrido:

 

  “Se houbo un sector social no que o franquismo se cebou especialmente ese foi o dos mestres. A cultura era perigosa, as ideas novas e a crítica eran disolventes dos dogmas relixiosos e da sagrada unidade da patria española, por tanto, os mestres eran todos sospeitosos polo simple feito de ter nas súas mans a capacidade de que as mentes infantís maduraran e se fixeran autónomas e pensaran por si mesmas (…)”

Após o alzamento franquista créase unha Comisión Depuradora do Persoal do Maxisterio que dirixe unha circular aos alcaldes, curas párrocos e comandantes de posto da Garda Civil, que sae publicada en El Noticiero Gallego (Pontevedra, 25-12-1936). Constituíuse esta Comisión “para la depuración del personal del Magisterio con el fin de proceder a instruir rápidamente los expedientes de los maestros que tuvieran cargo el día 18 de julio”:

 “Se interesa de V. S. con la mayor urgencia y siempre dentro de un plazo máximo de 15 días, el informe correspondiente a todos aquellos que comprenda su jurisdicción en el que harán constar de modo directo y concreto, la conducta profesional, religiosa, social del Maestro, así como sus actuaciones políticas, si las tuviera, señalando entonces el partido en el que ha militado, asociaciones secretas de que formó parte o su simpatía por aquellos y estas, especialmente después de la revolución de Octubre, y si orientó la enseñanza o su actuación profesional en sentido disolvente. Estos informes deberán extenderse separadamente para cada maestro (…) para que en este solemne momento pueda lograrse la radical y definitiva reorganización del personal docente y sean unos ratificados en sus destinos con el prestigio y las consideraciones que requiere la función educadora que les está encomendada y removidos los que con sus predicaciones y falsas doctrinas han envenenado las conciencias infantiles y se han hecho acreedores a la severa sanción que ahora requiere la salud de la Patria (…)”

Sanción da que foron obxecto mestres moi queridos e valorados nos lugares en que exercían o ensino, que serían detidos, encarcerados ou desterrados e cesados con inhabilitación, separación do servizo e baixa no escalafón polo Xefe de Servizo Nacional de Primeira Ensinanza. Só na provincia de Pontevedra foron depurados máis de 1800 docentes. Non foron poucos os que remataron sendo fusilados ou paseados cun sadismo arrepiante coa vontade de exercer unha terapia sanguenta que servise como escarmento para as novas xeracións; unha avaliada política do terror coa que o fascismo conseguiu manter inerte e en pánico a boa parte da sociedade durante décadas. Tratábase, e así o entendeu o franquismo e así o manifestaban nas súas arengas as novas autoridades, dunha represión cunha vontade máis preventiva que punitiva.

Na listaxe de ensinantes asasinados polo franquismo elaborada polo profesor Antón Costa Rico figuran un total de noventa e un mestres e mestras galegas, entre eles Xermán Adrio Mañá (Pontevedra), María Vázquez Suárez (Miño), Fernando Barcia Beiras (Compostela), Uxío Carré Naya (A Coruña), Anxo Fraga Orosa (Viveiro), Bernardo Mato Castro (Teo), Manuel Pedreira Pazos (Forcarei), Manuel Rodríguez Castelao (Rianxo), Mercedes Romero Abella (A Coruña), Xacinto Santiago García (Ourense), Xoán Suárez Picallo (Sada), David Labrador Zuil (A Pontenova), Xosé Vázquez Grela (Nigrán)… Con todo, para sermos rigorosos cumpriría engadir tamén a aqueles que morreron na cadea a raíz dos malos tratos (tundas, torturas…), as condicións hixiénicas, deficiencias alimentarias, falla de atención médica, etc…

Execución 1936

Execución no 1936

Mercedes Romero

Mercedes Romero 29 anos, dous fillos. Despois do fusilamento do seu home, foi detida, violada, torturada e executada en Aranga o 19-11-1936 e soterrada nunha foxa común

Como consecuencia deste sañudo estrago de que foi obxecto o sector ficaron sen profesorado moitas aulas, escolas e localidades, o que levou a ter que cubrir algunhas vacantes con docentes que non foran sancionados ou con sancións mínimas, despois de seren sometidos a unha purga ideolóxica con base nas ancoraxes do sistema: patria, cristianismo e militarismo. De aí que para o ensino primario se convoquen prazas a cubrir por cregos, oficiais provisionais, excombatentes, exprisioneiros, orfos da guerra…, en calquera caso, por suposto, do bando nacional, e sen ningún tipo de garantía sobre a súa formación. O único relevante era a idoneidade ideolóxica e a afinidade coas doutrinas do franquismo, e aínda así tiñan que realizar cursiños previos de formación patriótica.

Xosé Vázquez Grela

Naceu en Ames en 1886. Con tan só doce anos emigrou a Arxentina, onde traballou como panadeiro. En Bos Aires coñece á que logo sería a súa muller, Xosefa Iglesias Docampo coa que terá seis fillos: María Asunción, Antonio Manuel, Xulia, Alfredo e Xosé Gonzalo… Anos despois regresa á terra, instalándose en Cuntis, de onde era a súa dona. En 1920 remata os estudos de Maxisterio, exercendo logo como mestre interino no Porriño e Mesego (Cuntis). Nos tempos da ditadura de Primo de Rivera (1923-1930) foi mestre en Graba (Silleda) e Santa Cristina de Vea (A Estrada).

Foi un verdadeiro axitador cultural, social e político. Participou moi activamente no artellamento e desenrolo do movemento agrario que, liderado polo combativo crego Basilio Álvarez, tiña como obxectivo a eliminación dos foros e o caciquismo así como a modernización do noso agro. De feito o abade de Beiro era visitante habitual de Caldas de Reis, cabeceira da comarca do Umia, e bo amigo do enxeñeiro e empresario local Laureano Salgado, promotor da constitución da federación das sociedades agrarias do partido xudicial. E precisamente nesta vila renderáselle unha calorosa homenaxe ao fundador e dirixente de Acción Gallega no mes de agosto de 1926 en cumprimento ao teimoso labor que levou a cabo para evitar a supresión do Xulgado de Instrución de Caldas.

Xosé Vázquez Grela 1920

Vázquez Grela

Vazquez Grela e esposa

Con Xosefa, a súa muller

Vázquez Grela, como xefe das Sociedades Agrarias de Cuntis, interveu como orador en concentracións e mitins organizados na xurisdición a carón de Xan Pombo, Salvador Novo e outros moitos afoutos agraristas da bisbarra, e foi ademais un dos mellores redactores do xornal agrarista comarcal Acción Agraria (Órgano da federación agraria do partido xudicial de Caldas de Reis, 1917) xunto a salientes sinaturas de Caldas, Cuntis, Moraña, Barro e Valga (Constante Diz, Manuel Gamallo…). Neste medio mantén unha sección periódica aguda e retranqueira baixo o epígrafe de “Chispazos”, moi na liña dos populares “Zarpazos” de Basilio Álvarez. Tamén foi un dos máis acendidos compoñentes do consello de redacción do semanario El Bólido (1916- 1923), xornal que foi nomeado segundo as súas distintas xeiras como: periódico independiente, periódico agrario, órgano das sociedades agrarias de Cuntis e Moraña, e finalmente órgano das sociedades agrarias de Moraña), que Xosé Casal Porto (a quen agradezo a cesión de boa parte dos exemplares dos xornais que manexei neste traballo) ten definido moi axeitadamente: “A tranquilidade e sosego dos caciques perturbada por un tabán difícil de tornar“. Nel partilla espazo con redactores e colaboradores como Xosé Portas, Luciano Folgar, Xosé Bugallo, Constante Diz (que será elixido alcalde de Moraña en 1919) ou o recoñecido xornalista e avogado Antón Bello Varela, que asumiu a dirección desde o comezo… Foi ademais fundador e director de El Bólido de Cuntis (1918-1919), unha escisión do anterior, froito das liortas internas xurdidas no seo do agrarismo comarcal, que coexistiu na vila termal sempre en lea con El Bólido. Nel participaron outros xornalistas agrarios locais como Moreno Espinosa e Xoán Suárez Couto

accion agraria
El bólido de Cuntis
El bólido
Sociedade de agricultores de Campolameiro

Sociedade de agricultores de Campo Lameiro (Vida Gallega)

Só como curiosidade quero reproducir unha mostra das pescudas de Grela arredor da inxusta realidade social que padecía o labrego galego neses intres e a exposición dos chanzos que xulga como precisos para virar a situación polo ben do país. Trátase de anacos dun dos seus nomeados “Chispazos”, publicado en Acción Agraria (14-10-1917):

 “(…) Los caciques son puro estómago. No desean el bienestar de la comarca a la que pertenecen; su única misión es atender a sus exigencias estomacales arrancándolas del presupuesto municipal. No es posible que los pueblos rurales consientan exorbitantes presupuestos municipales que no se dedican a ninguna mejora útil, sino al sostenimiento de la casta caciquil. Esto ocurre porque los concejales de los ayuntamientos no son elegidos por el pueblo, sino impuestos por el feudalismo municipal (…) Hay que luchar para llevar al ayuntamiento a los mejores ciudadanos y exigirles que cumplan sus deberes (…) Hace falta que los agrarios nombren y voten en su seno a hombres conscientes de sus derechos, capaces de argumentar sólidamente contra todos los amaños caciquiles, y expongan todas sus cosas de una manera lógica y contundente, pues alguien ha dicho que la palabra es más cortante que la espada, más fuerte que el rayo y más destructora que la guerra (…) Por medio de la acción política podemos tener representación propia en los poderes municipal, provincial y nacional inteligentemente organizada, nos defenderemos mutuamente por medio de la Asociación, de todos los amaños caciquiles. Para eso se han creado las Asociaciones de Agricultores, que no consisten en que cada asociado se concrete a pagar un real mensual, sino en adiestrarse para la lucha por el mejoramiento y adelanto de nuestra querida Galicia, adquiriendo un grado máximo de consciencia entre todos los individuos que la componen, que sepan a donde van y a lo que van para que llegado el momento supremo de lanzarse a conquistar las avanzadas de nuestro ideal no puedan los caciques ensañarse con uno, ni dos, ni veinte, considerándolos como principales instigadores, sino que son partícipes de la pelea por igual.”

En 1930 aprobou as oposicións de Mestre Nacional e, despois de diversos destinos, en 1932 tomou posesión en Nigrán, onde se atopaba cando se produciu o golpe de estado militar de 1936. Segundo testemuño da veciñanza, foi unha persoa moi admirada e prezada no concello dada a súa disposición para axudar sempre aos demais no que cumprise. Foi presidente do Consello Local de Primeira Ensinanza, responsabilidade desde a que loitou por axeitar o ensino ás demandas máis anovadoras, tentando acadar a alfabetización de toda a poboación, co obxectivo de procurar unha sociedade máis xusta e democrática. 

devellabella_Vazquez Grela nunha xuntanza de ensinantes. 5º pola esquerda, abaixo

Vazquez Grela nunha xuntanza de ensinantes. 5º pola esquerda, abaixo

Tamén participou na organización de actividades formativas para o profesorado da bisbarra. Pertenceu á directiva da Asociación de Traballadores do Ensino e foi membro da Agrupación Socialista de Vigo.

En xuño de 1936 formou parte da comisión organizadora do mitin das Angustias (Nigrán) a prol da Autonomía de Galiza, no que participou, entre outros oradores, Daniel Rodríguez Castelao. Interviñeron tamén nesta campaña os seus compañeiros Luís e Pepe de Inés (os Ineses), que logo serían executados en Sabarís en outubro de 1936, e tamén os irmáns Villafines, Xosé e Agostiño; o primeiro era presidente da Sociedade de Agricultores de Sabarís e o segundo, alcalde de Baiona. Ambos foron condenados a cadea perpetua.

Co levantamento fascista, Vázquez Grela, sabendo que estaba no punto de mira dos insurxentes, tentou salvar a vida facendo acenos de afección ás novas circunstancias políticas: achegas económicas ao réxime, asistencia diaria a misa… Mais todas estas tentativas lexítimas de supervivencia ficaron frustradas cando o 12 de setembro de 1936 ao mediodía fórono deter á escola diante dos seus alumnos (entre eles, un fillo seu), varios falanxistas acompañados do sinistro tenente da Garda Civil de Bouzas Francisco González Rodríguez, alcumado o Rabioso. Metérono nun coche e, perto das Angustias, fixérono baixar e asestáronlle cinco tiros polas costas. Segundo o documento asinado pola Garda Civil, a causa da morte foi “heridas por proyectil de arma corta de fuego en la cabeza y el pecho”, nun recanto da folla do rexistro engadíase: “Accidente”.

O Concello de Nigrán inaugurou, a xeito de homenaxe, un parque a carón da que fora a súa escola, ao que deu o nome do mestre asasinado e dedicoulle o Mes da Recuperación da Memoria Histórica en 2020.

Para rematar reproduzo un suxestivo anaco dun texto de Manuel Bragado, no que fai unha análise arredor do ensino na República á luz do filme A lingua das bolboretas de José Luís Cuerda, inspirado en relatos de Que me queres amor de Manuel Rivas, xa que acho que o xeneroso D. Gregorio é un personaxe que podería callar perfectamente na figura de Vázquez Grela ou en calquera dos mestres represaliados na Guerra Civil.

 “(…) Don Gregorio representa a figura daqueles mestres que foron as verdadeiras luces da República. Mestres, formados na tradición laica da moderna pedagoxía da Institución Libre de Enseñanza e nas ideas educativas do socialismo histórico, que pretendían redimir a súa sociedade pola escola. Con este obxectivo os gobernos progresistas da República realizaron un extraordinario esforzo educativo: crearon milleiros de escolas e formaron a novos profesores nas máis modernas técnicas pedagóxicas da Escola Nova europea. Tentaban deste xeito atallar a lacra do analfabetismo, que en Galicia acadaba unha taxa do 35% de toda a poboación adulta (…) Para don Gregorio a escola tiña que ser obradoiro e xardín, un verdadeiro laboratorio de coñecemento científico e experimental, no que todos agardaban coa mesma ansia a chegada do microscopio que algún día enviarían os responsables do Ministerio de Instrución Pública. Como outros mestres daquel tempo, organizaba paseos escolares, verdadeiras rotas do descubrimento, para que os alumnos puidesen coñecer horizontes novos dende o Monte Sinaí, e ir na procura do Iris, aquela bolboreta que brillaba fermosísima pousada na lama ou no esterco. Saía con eles para facer unha ensinanza máis intuitiva que os fixese interrogarse sobre o que os rodeaba e eles non coñecían. Velaí a razón de ser da lingua das bolboretas, esa trompa enroscada coma un resorte de reloxo, feliz metáfora de Manuel Rivas sobre a paixón por coñecer e por descubrir, de como o saber posúe un poder redentor para as persoas (…)”

Bibliografía:

CASAL PORTO, Xosé, “El Bólido, xornal agrario”, A Taboada 0, Cuntis-Moraña, decembro 1999, pp. 6-14 .

COSTA RICO, Antón, “Da escola da palabra e da cidadanía á escola do silencio”, Os anos despois (1936-1953), A Nosa Terra. A Nosa Historia, Vigo, 1987, pp. 13-19.

GONZÁLEZ PÉREZ, Juan Antonio, Nigrán. Memoria dunha guerra 1936-1939, eds. do Cumio, Vigo 2001.

PAZOS TOURIÑO, Belén- PENA BÚA, Pilar, “A prensa en Cuntis. El Eco de Cuntis”, A Taboada 0, Cuntis-Moraña, decembro 1999, pp. 15-25.

SANTALLA LÓPEZ, Andrés, “A depuración do Maxisterio e a educación pública en Galicia: 1936-1961”, A represión franquista en Galicia. Actas do congreso da memoria, Narón, maio 2005, pp. 225-256.

SEIXO PASTOR, Marcos, “Retallos de Historia da Educación en Galiza con especial atención ao concello de Cuntis”, A Taboada 14, Cuntis-Moraña, xullo 2009, pp. 75-90.

SEIXO PASTOR, Marcos, “O exterminio de intelectuais e políticos: os exemplos de Xoán Xesús González e Roberto Blanco Torres”, A represión franquista en Galicia. Actas do congreso da memoria, Narón, maio 2005, pp. 443-451.

VV. AA., Historia da educación na Galiza, Murguía. Revista Galega de Historia, nº 27-28, Oroso, xan./dec. 2013

Hemerografía:

El Bólido de Cuntis. Semanario Agrícola (1918-1919).

El Bólido. Órgano de las sociedades agrarias de Moraña, Cuntis, Barro y Valga (1916 – 1923).

Acción Agraria. Órgano de la Federación del Partido Judicial de Caldas de Reyes (1917).

Webgrafía: 

https://bretemas.gal/da-escola-das-bolboretas-a-noite-de-voraces-sombras/ Blog de Manuel Bragado Rodríguez. Visitado o 28-10-2024.

http://www.blogoteca.com/autoestrada/index.php?cod=11477 Blog de Xoán Carlos Garrido Couceiro. Visitado o 25-09-2024.

https://valminortv.com/2020/10/17/nigran-recuerda-al-maestro-republicano-asesinado-jose-vazquez-grela/ 12-09-2024.

https://gl.wikipedia.org/wiki/Jos%C3%A9_V%C3%A1zquez_Grela 12-09-2024.

https://botonesdenacar.org/jose-vazquez-grela/ 12-09-2024. 

Marcos Seixo Pastor

Marcos Seixo Pastor

Profesor de Galego

Chámome Marcos Seixo. Aínda que a miña chegada ao mundo tivo lugar en 1959 na rúa de San Marcos en Lugo, na casa da miña avoa, fun concibido e criado en Navia de Suarna, onde pasei unha feliz infancia e a onde regreso cando menos dúas ou tres veces ao ano. Por mor da profesión do meu pai, estivemos vivindo en distintos concellos. Asentámonos finalmente en Cuntis (Pontevedra), onde vivo a día de hoxe na aldea de Castrolandín.

Fixen estudos de Filoloxía en Compostela e os últimos 16 anos fun profesor do IES Valle Inclán de Pontevedra, até a miña “xubilación forzosa por incapacidade” no ano 2016. Neste instituto coñecín aos compañeiros do grupo de teatro Argallada, algúns deles impulsores do blog devellabella, no que ando a colaborar con algún traballo.

A miña vida na actualidade segue a ser bastante activa, pois podo dedicar o tempo ás miñas moitas afeccións, entre elas escribir. Alén diso tamén son afeccionado á música tradicional, ás motos, sobre todo ás clásicas, a coidar as viñas, e tamén a nadar, podendo ser, no río de Navia

Blog

Os caretos de Podence

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

Palabras como armas de guerra por Xosé Álvarez Castro

Palabras como armas de guerra por Xosé Álvarez Castro

Palabras como armas de guerra

Xosé Álvarez Castro

Na actualidade política non deixa de sorprendernos a dureza das descualificacións que se propinan aos adversarios; en ocasións, o emprego do insulto puro e duro é o que prima. Tampouco están ausentes as mentiras, que, piadosamente, se nomean como “bulos” ou fake news. En tempos de conflito, como foron os do golpe de estado de 1936, a linguaxe do odio foi utilizada como arma de guerra contra o adversario nunha e noutra zona. O insulto e a agresión verbal empregábanse para destruír reputacións e ridiculizar o adversario.

Na zona republicana, o semanario satírico La Traca publicaba caricaturas de Franco cualificándoo de afeminado e debuxábao patas arriba na portada coa anotación de “el general invertido”. Neste artigo, debido a un maior acceso a fontes primarias, centrarémonos nas propagadas polo bando sublevado. Tanto nos xornais, suxeitos a unha férrea censura, como en informes oficiais, sen esquecernos das populares alocucións radiadas do xeneral Queipo de Llano, atacábase a República denigrando as personaxes máis destacadas da mesma.

Posiblemente o político que foi suxeito da maior xenreira foi o galego Santiago Casares Quiroga:

el hombre más cínico y perverso que dió a luz el engendro del 14 de abril. ¿Que ha sido de esta hiena céltica, el cruel gobernante de agosto de 1932 y el desalmado presidente del Consejo de ministros…? Es seguro que estará en sitio donde no le pase nada y lavándose las manos, porque ese monstruo, hasta por el tipo, servía para Pilatos y para Barrabás en una pieza. Progreso, 25-11-1936.

Casares Quiroga
Santiago Casares Quiroga. FOTOS

O gobernador civil da Coruña, o 26 de novembro de 1937, enviaba un oficio ao presidente da Audiencia Territorial que foi publicado nos xornais daqueles días e dicía o seguinte:

   Siendo indigno de figurar en el Registro oficial de nacimientos que se lleva en los Juzgados Municipales, instituído para seres humanos y no para alimañas, el nombre de Santiago Casares Quiroga, someto a su consideración, la procedencia de que se cursen las órdenes oportunas para que el folio oprobioso del Registro Municipal de esta ciudad en que se halle inscripto su nacimiento se haga desaparecer; y en este sentido espero me comunicará V.E. la prestación de ese obligado homenaje a la España Una, Grande y Libre de Franco.

En las Actas del Colegio de Abogados y en cuantos libros figure el nombre repugnante de Casares Quiroga deberá procederse asimismo a borrarlo, en forma que las generaciones futuras no encuentren más vestigio suyo que su ficha antropométrica de foragido (sic).

No semanario Fotos considérano

el aborto de Galicia, cuya crueldad y sadismo dificilmente pueden encontrar parejo […] el miserable bebedor de sangre, gozador de martirios ajenos, va revolcándose en un mar de dolor de España. Monstruo entre los monstruos, su alma se revuelca jubilosa en los ríos de sangre. Semanario nacional sindicalista FOTOS, 25-12-1937

Incautáronlle os bens e detiveron súa filla Esther (outra filla foi a actriz María Casares), que permaneceu presa no Hospital Naval do Ferrol (enferma de tuberculose) ata 1938 e logo no cárcere da Coruña e en liberdade vixiada ata o seu exilio a México no 1955.

Outro reiterado branco das iras dos sublevados foi Manuel Azaña. En xornais como o vigués

El Pueblo Gallego, que fora incautado pola Falanxe ao seu propietario, o pontevedrés, natural de Mourente, Manuel Portela Valladares, publícase, o 24 de xuño de 1938, un debuxo caricaturizándoo de demo sobre un chan formado por caveiras.

O servizo de propaganda franquista utilizou os Diarios de Azaña para denigralo, logo de que llos roubaran a seu cuñado Cipriano Rivas Cheriff. Unha das formas máis curiosas de facelo foi unha suposta análise grafolóxica da súa letra. El Pueblo Gallego (21-8-37) afirma que deles podía deducirse con exactitude o pensamento íntimo do “abominable político” e un anónimo grafólogo analizaba a “letra del monstruo”. Vexamos algúns parágrafos da suposta análise:   

Azaña no semanario
Azaña no semanario. FOTOS

   Hombre bilioso y cardíaco: letra temblorosa, vacilante y tortuosa […] Insensible a todo aquello que no lesione su soberbia. Refractario a la ternura y al amor. Propicio a grandes desmayos y a depresiones nerviosas. Gustos femeninos: ausencia de rasgos fuertes en la escritura. Voluntad entregada a quien le adule. Aficiones despóticas. Tiene signos definidos que acusan la piorrea crónica […] El poder le sirvió, ante todo, para satisfacer sus instintos sádicos. El hombre oscuro e impotente, que era carcoma del Ateneo o polilla de algún periódico confidencial, agigantado de pronto con la fuerza descomunal que da el Poder, fué un monstruo. […] Azaña, amplificado en su pedestal de gobernante, descubrió las anormalidades características de un producto de íncubo. El Pueblo Gallego, 21-8-1837

Como se ve, aparecen todas as características que a propaganda franquista repetía de xeito incansable sobre a figura do presidente republicano: monstro, afeminado, soberbio, sádico, impotente…

O xeneral de cabalería Sebastián Pozas, masón, fora director xeral da Guardia Civil; cando o golpe militar permaneceu fiel á República e contribuíu en gran maneira a manter a parte dese corpo na obediencia ao goberno legal. Máis tarde ocupou o cargo de ministro de gobernación. Morreu no exilio mexicano en 1946.

A súa lealdade republicana non llela perdoarán nunca. Foi considerado desleal e sometido aos ditados de mandos estranxeiros. Nas imaxes que publicaba o semanario falanxista FOTOS, os pés de foto son os seguintes:

   El llamado general Pozas vocifera desde un balcón lo que le dicta el repulsivo tipo de la gorra y la corbata a cuadros, que disfraza su apachismo internacional con atuendo de chulo marxista.

   Pozas -nombre que será insulto, imperdonable en los días futuros- conversa en el frente de Aragón con la chusma internacional, mientras su amo, el apache de la gorra, vigila sus palabras.

Xeneral Pozas nun balcón
Sebastian Pozas no balcón
Xeneral Pozas

Un clásico nesta linguaxe do odio foi o xeneral Queipo de Llano, que polas noites peroraba en Radio Sevilla cunhas charlas nas que mesturaba o machismo máis explícito cun pretendido sentido do humor. Unha mostra témola na emitida o 16-3-37:

En cuanto a Angelita Galarza [ Ángel Galarza, socialista, ministro de gobernación] ya sabemos todos que es un caso patológico de perversión y sadismo. Entre el Canallero [Largo Caballero, presidente do goberno] y Angelita Galarza no sería fácil la elección, por más que es notorio que cuando una mujer sale mala, es cien veces peor que el hombre malo […] Yo ya he dicho en otras ocasiones, que aparte de los “snobs” sólo figuran en las filas comunistas los perversos o los pervertidos. Y también los idiotas, como el hijo de Ossorio y Bigardo [Ossorio y Gallardo, ministro na monarquía e embaixador da República] pero la cara de idiota que se gasta el niño […] José Antonio Aguirre [lehendakari vasco], el chocolatero, individuo tonto…

Largo Caballero
Largo Caballero. FOTOS

Sobre Dolores Ibárruri “Pasionaria” afirma:

   ¡Pobre señora! ¡Cómo rememorará ahora aquellos tiempos de su juventud, en que prestaba servicio en Somorrostro, cobrando dos duros por…toda clase de servicios!. Charla emitida o 23-7-1936

Milicianas cochambrosas
Milicianas cochambrosas
mulleres rusas
Mulleres Rusas

Tampouco faltan referencias á violación de mulleres por parte dos soldados marroquíes:

   Hasta ahora, sé que han caído en nuestro poder grandes cantidades de municiones de Artillería e Infantería, diez camiones y otro mucho material; además de numerosos prisioneros y prisioneras. ¡Que contentos van a ponerse los Regulares y que envidiosa la Pasionaria! Charla emitida o 29-8-1936.

O xornal pontevedrés Progreso tamén se suma:

Las mujeres rojas son peores que los hombres. El Daily Express publica un artículo respecto a la actitud de las mujeres españolas rojas y dice que se muestran tan sanguinarias y ejecutan mayores crueldades que sus propios camaradas. Progreso, 16-12-36

A documentación dos organismos oficiais tampouco queda á marxe; nos informes sobre detidos en Pontevedra, elaborados pola Guardia Civil, Comisaría e outros, podemos atopar escritas xoias como as seguintes (poño só as iniciais dos nomes ):

   C.G.S. Es anormal, alcohólico y sifilítico. O.M.P. :…informa la Guardia Civil: Que con motivo de ser imbécil no se puede apreciar su ideal.

A asociación entre os republicanos e a inferioridade mental, os comportamentos antisociais e inmorais; a falla de ideais e a consideración da inferioridade da muller como posuidora dunha mentalidade infantil e animal, capaz dos instintos máis crueis e depravados cando desaparecen os freos impostos pola sociedade, é debedora das teorías “científicas” do psiquiatra militar Antonio Vallejo Nájera. Este personaxe escribiu libros con títulos tan suxerentes como: Eugenesia de la Hispanidad y regeneración de la raza ou Política racial del nuevo Estado. Foi catedrático de psiquiatría e membro da Real Academia de Medicina.

Xosé Álvarez Castro

Xosé Álvarez Castro

Historiador

Xosé Álvarez Castro, mestre, profesor de historia (xubilado) .Licenciado en Xeografía e Historia. 

Máster en Educación Ambiental. Fundación Universidad-Empresa. UNED. 

VI premio Galiza Mártir da Fundación Alexandre Bóveda á recuperación da memoria histórica en 2011. 

 Enlace ao Blog de Xosé Álvarez Castro

Historia de vida de Xosé

Condena arcebispal a xornais impíos

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

MAESTRAS (Femenino plural) por José Antonio Pérez Graña

MAESTRAS (Femenino plural) por José Antonio Pérez Graña

Nunha destas aburridas tardes de verán sentado fronte ao televisor sen prestar practicamente atención, entrevín un plano secuencia que se facía longo e mostraba algúns cadros. Resultou ser unha reportaxe de Informe Semanal feito por Carlos del Amor e dito plano duraba 12 minutos e medio. Inmediatamente fixeime que a reportaxe trataba dunha exposición temporal do Museo Nacional Thyssen-Bornemisza, dedicado a mulleres pintoras con obras que abarcan dende finais do século XVI ata a primeira década do século XX.

Un instante despois fun mirar en Internet a páxina do Museo Thyssen-Bornemisza para obter información da exposición e para a miña frustración, esta xa rematara; foi do 31 de outubro de 2023 ao 4 de febreiro de 2024. Tan impresionante foi ir buscando información que me pareceu de sumo interese facer una pequeno resumo dela para pracer dos “jubiletas” e de calquera que visite a nosa web ou descargue a nosa revista on line. Como consolación podemos facer unha visita virtual a exposición no seguinte enlace.

“Artistas robadas, olvidadas, ninguneadas, menospreciadas, infantilizadas, ocultadas, silenciadas, borradas. La lista de adjetivos con los que describir la sangrante ausencia de mujeres en la historia del arte es inagotable”. Así comeza o recomendable artigo de Laura García Higueras en elDiario, recomedable de principio a fin.

Tan importante e interesante foi a exposición que mereceu comentarios no xornal The Guardian e unha versión reducida da mostra puido verse no Arp Museum Bahnhof Rolandseck de Remagen (Alemania) do 25 de febrero ao 16 de xuño de 2024.e

A exposición MAESTRAS consta duns cen cadros de setenta pintoras, moitas delas enumeradas en varios medios e internet: Artemisia Gentileschi, Lavinia Fontana, Elisabetta Sirani, Angelica Kauffmann, Clara Peeters, Victoria Martín, Rosa Bonheur, Mary Cassat, Berthe Morisot, María Blanchard o Sonia Delaunay, Jacqueline Marval, Natalia Goncharova, Frida Kahlo ou Maruja Mallo. É un largo e moi valioso etcétera de creadoras que merecen o espazo e recoñecemento que nunca tiveron.

Gentileschi_judith

Gentileschi_judith

Clara_Peeters

Clara_Peeters_-_Mesa

Victoria Martin

Victoria Martín de Campo

Frida Khalo

Frida-Khalo

Maruja Mayo

Maruja Mallo Verbena

A exposición tivo oito seccións:

Sororidad/ La causa delle donne (A causa das mulleres). Son pinturas de historia de figuras mitolóxicas, heroínas bíblicas e personaxes históricos como Judit, Yael, Susana e Porcia. Desta época son as pintoras Lavinia Fontana, Fede Galizia, Artemisia Gentileschi e Elisabetta Sirani.

Botánicas, coñecedoras de marabillas. Pintoras e ilustradoras formadas xunto a científicos que empezan a utilizar o microscopio, e interesadas pola entomoloxía, como Fede Galizia e Giovanna Garzoni en Italia e as irmás Rachel e Anna Ruysch en Holanda. Tamén Maria Moninckx, Maria Sibylla Merian e a súa filla Johanna Helena Herolt.

Ilustradas e académicas. Son as pinturas da Ilustración, o espertar das mulleres como cidadáns. Pintoras como Élisabeth Vigée-Le Brun, Adélaïde Labille-Guiard, Angelica Kauffmann, e escultoras como Marie-Anne Collot e Anne Seymour Damer.

Orientalismo/Costumbrismo. No período colonial mírase outras culturas. Rosa Bonheur, Henriette Browne e Alejandrina Gessler.

Traballos e coidados. Pinturas de mulleres traballando, labores domésticas, coidados de enfermos, oficios. Pintoras: Alice Havers, Eloísa Garnelo, Marie Petiet, Lluïsa Vidal, Henriette Browne, Victoria Malinowska, Elizabeth Sparhawk-Jones.

Novas maternidades. Mary Cassatt, Elizabeth Nourse, Paula Modersohn-Becker, Tamara de Lempicka, Suzanne Valadon, as finlandesas Helene Schjerfbeck e Elin Danielson-Gambogi, a danesa Anna Ancher e a sevillana María Luisa Puiggener e a escultora Käthe Kollwitz.

Sororidad II. Complicidades. O pensar, o falar, o compartir. As impresionistas Berthe Morisot, Marie Bracquemond, Louise Breslau e Cecilia Beaux e a escultora Marie Cazin.

Emancipadas. É a época do sufraxio. Helene Funke, Mary Cassatt, Jacqueline Marval, Camille Claudel, Marie Laurencin, María Blanchard e Natalia Goncharova. As modernas Sonia Delaunay e Alice Bailly. Escenas populares, como las Verbenas de Maruja Mallo,

A exposición é a primeira gran mostra enmarcada no proceso de redefinición feminista que o Museo Thyssen está realizando nos últimos anos. Seguindo esta tendencia xa houbo dúas exposicións temporais: Stephanie Comilang (En busca de la vida) (do 5 de marzo ao 26 de maio de 2024, a de Rosario de Velasco (do 18 de xuño ao 15 de setembro de 2024). A continuación vai haber dúas exposicións máis: a de Tabita Rezaire (Nebulosa de la calabaza) (do 8 de outubro 2024 ao 12 de xaneiro de 2025) e a de Gabriele Münter, expresionista (do 12 de novembro de 2024 ao 9 de febreiro de 2025).

Xosé Antonio Pérez Graña

Xosé Antonio Pérez Graña

Profesor de inglés

Naceronme en Cotobade no 1952. Estudei Maxisterio (por inglés) e Psicoloxia. Traballei durante 37 anos no ensino, rematando a miña vida laboral no IES Valle Inclán, onde formei parte do grupo de teatro Argallada. Encargueime tamén da revista anual do Instituto. Nesta nova etapa, adicareime a recompilar artigos e actividades da nosa Web para facer unha revista-resume cada mes.

Publicacións

Guerra e verdade

A biblioteca Oodi

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥