A vendima e outros labores da viña por Marcos Seixo

A vendima e outros labores da viña por Marcos Seixo

O viño é o máis fastoso sangue da terra, de toda a terra. Os viños

galegos dan cada día unha lección de humildade e de concordia

ao bebedor. Son amigos que botándoche unha man na canseira

dos días, axúdanche a vivir a longa vida, fan locuaz ao galego

calado, e consérvano soñador.

Álvaro Cunqueiro

Baixo este epígrafe non pretendo apresentar un traballo de investigación exhaustivo sobre o tema, senón relatar as miñas vivencias, o meu proceso de aprendizaxe e algunhas prácticas, observacións e apuntamentos persoais neste eido, que o lector ou lectora atopará espallados ao longo destas liñas.

Primeiras experiencias. Unha xornada entretida mais accidentada

Os meus primeiros contactos con esta materia están relacionados coa participación, sendo adolescente, nalgunha vendima na casa dun familiar en Caldas de Reis. Pareceume, xa de entrada, un labor sinxelo e mesmo ameno e algo algareiro. A miña función reducíase a cortar os acios da viña, axudado dunha tesoira de podar, e depositalos en pequenos cestos, que se ían librando, unha vez cheos, e baleirándose noutros máis grandes, que se levaban para a adega e depositábanse nunha enorme cuba de forma cónica. Aquí dúas persoas esmagaban o froito, cos pés descalzos, para sacarlle o mosto. Por certo, que a liei boa nunha ocasión, pois cando se fixo o reconto, despois da merenda, faltaba unha tesoira. Como non podía ser doutra maneira era a miña. Buscamos por toda a viña na súa procura até que a topamos colgada na parra. É algo co que se andaba con moito tino, pois se unha tesoira ou navalla quedaban esquecidas nalgún dos cestos, corríase o risco de que os que pisaban as uvas se feriran de xeito perigoso.

No propio recipiente, ao que chamamos a tinalla (sen dúbida polas antigas tinallas de arxila doutros tempos), quedaría despois a ferver o mosto uns días até converterse en viño. Con todo, antes de que comezase o proceso de fermentación, todos bebíamos uns vasos do doce mosto que estaba moi bo, aínda que cumpría ter coidado en non pasarse, pois en exceso pode producir descomposición.

A uvas eran, na súa maioría, de Catalán roxo, un híbrido bastante prezado daquela. O denominado Catalán (branco ou roxo) era a caste maioritaria tanto na bisbarra de Caldas como no Salnés ou na área de Pontevedra. Na actualidade, e xa desde hai catro ou cinco décadas, potenciouse e subvencionouse a súa substitución por cepas de Albariño, perante o reto que supuña procurar a prosperidade industrial neste terreo no novidoso proceso de entrada en Europa. As parras de Albariño daquela eran máis propias de reitorais, pazos e casas cun certo rango social. Nas casas labregas normalmente consumíase, e aínda se consomen en menor medida, variedades híbridas como o Catalán e o Folla Redonda (o que algúns denominan viño de Barrantes), entre outras. Nos propios locais de hostalaría era raro topar Albariño e outras castes autóctonas hai non moitas décadas. Hoxe todo mudou, son cada vez máis as zonas onde se van facendo novas plantacións, ás veces moi extensas. Topámonos cada vez con máis cantidade de grandes adegas (grandes mesmo desde o punto de vista físico, pois precisase de adegas de grande tamaño, tanto para a elaboración como para a almacenaxe), as pequenas fóronse organizando en cooperativas para poder seren competitivas e sacarlle beneficio ao laborioso traballo da viña, poñendo no mercado botellas ben etiquetadas, con todas as garantías e co certificado de denominación de orixe, baixo múltiples marcas. Deste xeito conseguiuse en boa medida o obxectivo, pois os nosos viños son cada vez máis prezados, mesmo a nivel internacional.

No que atinxe aos híbridos, cómpre dicir que quedaron un pouco relegados ao consumo familiar ou á venda directa a granel e por suposto tamén ao consumo en furanchos. O certo é que o labrego lles ten bastante apego por seren moi resistentes fronte ás pragas que afectan á vide (o que lle aforra terlle que dar moitas mans de sulfato), dan unha produción abondosa, e ademais son refrescantes, non teñen demasiado alcol e, no caso do Catalán, fan unha augardente de moi boa calidade.

Capazos de uvas

Uvas nos capachos

Pisando Uvas

Pisando as uvas

Pisando

Rematando de pisar

Coa navalla na man. A aprendizaxe

Pola década de 1980 planteime un día na casa de Elías Ximenes, en San Martiño da Laxe (Moraña), que era o pai dun amigo meu. Escollino por ser unha persoa moi falangueira e porque o meu obxectivo era que me falase de calquera tema para facer un traballo de dialectoloxía galega para a Facultade de Filoloxía, no que tiña que gravar a conversa, transcribila e facer un estudo lingüístico sobre as características da fala da súa área xeográfica. Como Elías era un grande amante das labouras da viña, propúxenlle que me falase deste tema. Non entendeu moi ben cal era o obxectivo, porén púxose a falarme, debaixo da parra, da poda, da atadura das guías, dos tipos de enxerto (de cuña, de escudo…), coidando que o que eu quería era aprender a podar e enxertar. E certamente espertou o meu interese e aprendín moitas cousas: a influencia da Lúa en determinados labores (“ten que estar no devalante”) como a poda, a trasfega, o embotellado, os enxertos… Pareceume moi interesante todo o que me contaba e como mo contaba, e mesmo decateime de que, ademais dun grande conversador, tiña diante un home cuns dotes didácticos extraordinarios. Lembro ben unha frase que dixo cando rematamos: “O día que queiras vés por aquí e xa che meto a navalla na man”. Usaba moitas curiosas metáforas que daquela eu nunca escoitara: así para facer o enxerto cumpría cortar o patrón (ou portaenxertos) e agardar para “que chore un pouquiño” antes de encaixarlle a puga da caste escollida. E para podar non conviña que a Lúa estivese no crecente porque senón a cepa “sangra moito”…

O certo é que anos despois, cando casei, o que aprendera foime moi útil para axudarlle ao meu sogro na poda e atadura das viñas da súa casa, basicamente parras de Catalán (roxo e branco), Caíño, algo de Albariño, Uva Fresa (moi típica da zona, a máis saborosa para comer, pero na actualidade por desgraza foron cortadas), e tamén cepas de Folla Redonda dispostas en espaller con pequenos postes e arames en paralelo. Tamén con el aprendín moitas cousas ao longo do tempo, e nos últimos anos, debido ás súas limitacións por causa da súa idade e dos problemas de saúde, son tarefas que fago eu só.

Atando

Atando coa máquina

Guia atada

Guía atada con bimbio

Suxeción con cadea

Suxeición con cadea

O traballo da viña. Coidados previos

O ideal sería podar en febreiro, cando é pouco probábel que se produzan esas fortes xeadas que poden danar moito as videiras e derramar a colleita. Mais como é moita viña e non quero dedicarlle demasiadas horas seguidas nin arriscarme a que a climatoloxía me impida rematar o traballo a tempo, comezo xa a finais de novembro e vouno facendo máis devagar. Así, aos poucos, descansando os días que chove ou vai moito frío, ou cando non podo ou non me peta, vou levando o choio ao meu xeito até marzo, pois neste mes comezan a agromar as cepas e ao estar a sabia arriba non convén facerlle cortes que fagan que sangren demasiado.

Ademais traballo tamén a parra de Caíño que arrombei diante da miña casa. As cepas planteinas xa hai perto de 20 anos, ao xeito tradicional. Cavei os buratos (o que pola nosa zona chamamos os cabañóns) e boteilles esterco de cabalo no fondo. Como aconsella a tradición, deixeinos abertos unhas semanas aireándose. Antes de plantar as videiras botei algo de terra, pois as raíces non deben estar en contacto co esterco, xa que poderían queimarse. A estrutura da parra preparouma un amigo que é moi mañoso e ten moito xeito para todo tipo de traballos. Os postes son de pedra, e neles colocamos arames e varas cruzadas, todo de aceiro inoxidable. Para que ao tensar os arames os postes das beiras non afurriquen e queden deitados cara dentro, puxémoslles uns turros, que veñen sendo postes en diagonal que impiden que os verticais se tomben coa tensión dos arames. Outra solución que se adoita usar é colocar unha solta, que é un arame groso, ou máis ben varios amarrados, que desde a parte de fóra do poste terman del, e van enganchados nun morto, que é unha pedra grande e pesada enterrada no chan. No valo de pedra da entrada, sobre o que montamos a parra, incrustámoslle dende ben abaixo unha grosa cadea de aceiro inoxidable, pois aí non había maneira de colocar un turro ou unha solta.

Turro

Turros

Turro 2
Solta 2

Soltas

Solta

aDespois do agromar das viñas, comeza unha primavera-verán en que cómpre sulfatar con certa frecuencia até agosto. Uso sulfato de cobre para combater o fungo máis frecuente no noso país, o mildiu, que pon as uvas denegridas e acaban podrecendo, e algunha vez hai que darlle tamén algo de xofre, cando se detecta o oídio nas follas, que comezan a mirrar e secar.

Deste xeito o traballo da viña esténdese practicamente a todo o ano. Primeiro hai que podar cando a viña xa non ten folla. Isto adoitase facer cunha tesoira de podar, aínda que hai quen o fai cunha navalla ben afiada. É o coidado máis laborioso e importante, pois se queda moita ramallada teremos un número moi alto de gomos e unha produción excesiva e caótica de acios que non madurarán ben e serán moi difíciles de sacar de entre unha maraña de vidras.

Noutros tempos na casa contratábanse podadores. As tesoiras máis antigas facían un ruído moi característico (clac- clac) até que os fabricantes comezaron a meterlle unha goma no tope, que amortecía o son. Entón as mulleres da casa argallaron de quitarlles a goma. Deste xeito recuperouse o son ledo das tesoiras no eirado e ao tempo podíase controlar desde a casa se os podadores estaban a traballar ou andaban lacazaneando. Típico nestas tarefas era que os podadores entoaran de cando en vez en voz ben alta, para que o escoitaran ben na casa, o dito: “Diolo dea como o dan”; reclamando desta maneira uns merecidos vasos de viño para mollar a gorxa e traballar con máis ánimo.

Para facer a poda convén sacarlle os chupóns ou ladróns, que son as vidras que naceron dos troncos vellos (que lle quitan forza ás cepas e non dan produción) e deixar nada máis aqueles que saen dos brazos da videira no seu tramo final, nunha póla nova (do ano anterior). Convén escoller unha vidra sa en cada ramal ou brazo, porque algunhas están medio secas e outras son moi febles ou xa deron uvas ese ano, e cortala deixando unha vidra non moi longa, normalmente con sete gomos (aos que algúns tamén chaman botóns ou xemas); aínda que se vemos que ten moita forza pódeselle deixar algún máis. As demais córtanse a rente, mais cómpre ter coidado pois hai algunhas moi longas, que se poden estender até 10 ou 15 metros ou máis ao longo da parra, polo que despois de cortadas temos que tirar delas con moita forza para quitalas, e como están enganchadas noutras, pódense ceibar de súpeto e xostregarnos na cara, e peor aínda se nos dan nun ollo. Nestes casos sempre hai que tirar poñéndonos de costas ou ao menos coa cara mirando en sentido contrario. No caso do espaller adóitase deixar labores máis pequenos, uns cotos de dous ou tres gomos, e en maior cantidade; aínda que tamén hai quen as poda (eu por exemplo) deixando unha vara produtiva longa como no caso do emparrado. Para atar collemos as vidras produtivas, as que deixamos e que denominamos labores ou guías, e poñémolas de maneira que queden ben espalladas, coa maior separación que poidamos (“como as varetas dun paraugas” tal como me dicía o vello amigo Elías), para que ao nacer os acios non se amoreen demasiado (cómpre que entre o aire e o sol para evitar humidades e pragas, e para que maduren ben) e deixalos atados con bimbios ou coa máquina de fita plástica; este último é un sistema máis rápido pero na máquina adoitan atascarse moito as grampas e a fita, e ademais resulta menos ecolóxico e mesmo menos discreto e natural esteticamente. Convén xemer as guías para tirar unha maior produción. Isto consiste en agarralas con forza na parte inicial cunha man para que non creben e ilas dobrando e arqueando coa outra, facendo que estalen, é dicir, que xeman. Se algún dos brazos non ten ningunha vara aproveitábel por estar seco, tronzámolo desde atrás, desde a última bifurcación, cunha serra de podar. Rematada a poda non está de máis darlle un produto cicatrizante coa sulfatadora que evitará a aparición de fungos da madeira especialmente se estamos en días demasiado húmidos. Toda a ramallada sobrante trónzase e gárdase en feixes que serán un estupendo combustíbel para facer unhas sardiñas á grella polo San Xoán ou no verán. Tamén algunhas das vidras sobrantes se usan para botar no fondo do alambique, xunto con algo de palla, antes de botar o bagazo. Así queda separado o bagazo, pois tende a pegarse na pota cando facemos a caña.

Algunhas das parras non teñen arames cruzados, senón que son simples arames en paralelo. Neste caso póñolles en perpendicular varas de mimosa ou de cana de bambú amarradas con bimbio nos arames (tamén hai quen usa barrotes mercados nun serradoiro). Varas que hai que ir mudando a medida que van podrecendo cos anos. Por certo, as mimosas hoxe estanse a converter nunha verdadeira peste pois esténdense por todas partes moi rapidamente e sen control. Isto supón un grave problema medioambiental, especialmente en zonas como a do Ribeiro. Foron plantadas noutros tempos precisamente para usar nas viñas, pero nas explotacións actuais xa case non se empregan. Con todo, hai que recoñecer que é fermoso velas en febreiro cando botan esas flores amarelas tan características, e tamén que, cando collen algo de grosor, producen unhas boas achas para usar como leña nas lareiras e cociñas de ferro.

Polo mes de febreiro convén botar algo de mineral e esterco ao pé das cepas e cavalas ou pasarlles a fresadora, sobre todo ás zonas menos produtivas. A terra queda nutrida e mol. Por este tempo sementamos patacas debaixo dos emparrados, onde se dan moi ben e ademais deste xeito aproveitamos máis o terreo.

A viña comeza a xermolar en marzo (lembro algún ano no que debido ao bo tempo o fixo a finais de febreiro). Compre ter conta de que non se produza unha forte xeada por este tempo pois podería ser letal para a vide, sobre todo nas zonas máis de interior, onde baixan máis as temperaturas pola noite. Neste intre xa ten que estar rematada a poda e a atadura, pois os cortes fan moito dano, ao perderse moita sabia, e ao baixar as guías para atalas tenden a romper. En abril, cando a gomariza ten unha cuarta ou pouco máis, doulle a primeira man de sulfato de cobre, que se repetirá cada quince días, máis ou menos, até o mes de agosto. Se veñen días de choiva e de néboa convén dar algunha man a maiores. Cómpre indicar que non se debe sulfatar nunca mentres a viña está purgando, é dicir, cando están en flor esas minúsculas boliñas que se converterán en uvas. Non convén que chova durante a purga, pois non se lograría grande parte da colleita. De aí saen frases tan enxeñosas como “a ese choveulle na purga”, co sentido de que é algo parvo.

Aproximadamente unha ou dúas semanas antes da vendima convén facer a esfolla, que consiste en sacar as follas que hai arredor dos acios para que lles pete ben o sol. Eu non adoito facela a non ser que ande moi sobrado de tempo e gañas, pois dá moito traballo e non sei se realmente compensa. O que si lle fago sempre ao espaller do tinto é unha poda en verde, pois cría moita ramallada que non permite que se pase ben entre as ringleiras e asombra demasiado os acios.

Vendima

A vendima

Vendima 2

Momentos da vendima

A vendima

Escribo este artigo no tempo da vendima, co tinto xa fervendo na tinalla e o branco agardando nas parras a ser executado cando pasen estes días de choiva.

Segundo teño escoitado, en tempos pretéritos era unha verdadeira festa na que se xuntaban veciños e familiares a realizar o traballo da recollida da colleita. É o momento da recompensa a todo o traballo levado a cabo ao longo de meses. A vendima, como a malla, a espadelada do liño, as segas, a sementeira, a mata do porco…, tiñan os seus propios rituais e as súas cantigas, coas que eran acompañadas as distintas tarefas. E nos momentos de lecer, cunha cunca de caldo fumegante na man ou unhas sopas de cabalo cansado, mentres se premía o bagazo que no cesto do lagar se ía aniñando medorento, vertendo polo picho o saboroso mosto, tamén se producían animados parladoiros nos que se sucedían contos e historias que mantiñan aloulados a nenos e adultos. E ben seguro daríanse tamén escenas dun contido moi sensual e erótico como as que podemos apreciar na película Sempre Xonxa, de Chano Piñeiro, cando os protagonistas, Uxía Blanco (Xonxa) e Xabier R. Lourido (Pancho), comen os acios boca con boca deixando escorregar o mosto polo corpo…

Recorte da película”Sempre Xonxa”

Xonxa

Xabier e Uxía en “Sempre Xonxa”

Rituais laborais e sociais da antiga Galiza rural, implicación da veciñanza na vida colectiva da aldea e da parroquia…, costumes que van desaparecendo en aras da incorporación do noso país a unha sociedade moderna, competitiva, mecanicista…, na que non queda tempo para eses lirismos ancestrais inútiles por pouco produtivos e desde logo totalmente arredados da industria vitivinícola actual. Mesmo a nivel de explotacións familiares de viñedo para o autoconsumo, aínda que en parte se seguen as pautas da tradición, xa a cada paso é menos a xente (familiares ou veciños) que acoden á festa da vendima, uns por teren as súas estresantes angueiras, imprevistos, ocupacións laborais, reunións ineludíbeis…, outros porque non teñen gañas de traballar. Quizá se está perdendo esa relación ancestral entre ocio e traballo, entre festa e colaboración, que houbo durante séculos e que hoxe nos parecen conceptos contrapostos e incompatíbeis.

A vendima na casa, aínda que exenta de grande parte do feitizo de antano, continuámola a facer de xeito familiar e tradicional. Os que non queren ou non poden traballar nas viñas nin na adega, botan unha man na cociña preparando o xantar para todos. Non falta a algarada, o palique nin os cantares e asubíos nas parras… Nin falta unhas cuncas de viño vello nos intres de lecer.

Vendima 3

Vendima

Vendima 4

Momentos da vendima

Antes de nada, debo apuntar que na semana previa cómpre marcar un día en que, a poder ser, non haxa previsión de choiva, limpar e ordenar ben a adega, asegurarse de que non hai arañeiras nin furados por onde poidan coarse os ratos, lavar ben a lagareta e a tinalla, sacar para fóra e lavar coidadosamente todos os gabexos, a estrugadora, os capachos, caldeiros, o pisón, o gancho, os funís, os coadores e todas os materiais e aparellos que vaiamos empregar… Non hai que esquecer que a adega non é un rocho nin un sobrado onde gardar trastes e todo aquilo que non serve para nada e que dificulta a limpeza, senón que é un laboratorio no que se manipulan alimentos, e ese é o concepto que debe primar. O máis importante é que na adega haxa a maior orde e hixiene posíbel; por iso este ano decidín cementar o chan, deixando un pouco de pendente cara a un pequeno sumidoiro que me serve para poder limpar en fondura todo o espazo, baldeando cuns caldeiros ou, mellor aínda, cunha mangueira ou unha máquina de auga a presión. A verdade é que non foi tan doado decidirme a facer esta obra pois os máis vellos teimaban en que o tradicional era o chan de terra como fora toda a vida, que a terra achegaba unha maior frescura…

Nalgunhas casas seguen usando tinalla e bocois de madeira que resultan moi pesados, un pouco armatostes para sacalos unha persoa soa, especialmente os medios, que teñen unha capacidade aproximada de 500 litros e as pipas, de 1000. O resto se se ten xeito móvese ben, deitándoos un pouco contra nós e facéndoos rodar con xeito (só cómpre facer forza para subilos á tarima), desde os máis pequenos, de 125-128 litros, ás bordelesas, de arredor de 250 litros; o nome destas débese sen dúbida á cidade francesa de Burdeos (Bordeaux en francés), dada a importancia e prestixio do sector vinícola desta bisbarra francesa, polo que incorporamos este termo tamén en referencia a un tipo de botellas, as máis empregadas (aínda que co albariño hai tendencia a usar a botella tipo Rhin, máis alongada e elegante), e mesmo un dos máis coñecidos produtos contra o mildiu é o denominado caldo bordelés, mistura de sulfato de cobre e cal apagada.

A ola é unha unidade de capacidade estándar, e leva 16 litros aquí entre nós (nalgunhas zonas chámanlle cabazo), que é o que leva un garrafón dos grandes e, aínda que estas medidas varían nas distintas zonas do país, na miña, a ola, como dixen, leva 16 litros, a bordelesa 16 olas, o medio 32 olas e a pipa 64.

Os acios córtanse coa tesoira, procurando sacarlles as partes que poidan están podres e toda a cangalla que se poida. Chamamos cangalla a aquelas pequenas uvas que quedan duras, que nin medraron nin maduraron e que poderían achegar un sabor agre. Mais tampouco podemos obsesionarnos, pois normalmente non as desfai a estrugadora nin a lagareta, pois algunhas saen disparadas como tiros por entre as doas da gaiola ao prensar, e a maior parte terminan quedando enteiras no bagazo que vai para facer a augardente. Tamén hai quen prefire vendimar coa man, sobre todo o tinto que se desprende de xeito doado. Os acios vanse pousando en capachos plásticos (xa non son moi viábeis economicamente os de esparto de toda a vida). Hai quen emprega sacas de plástico, mais é frecuente que se non as baleiramos axiña, o esmagamento e o sufoco fagan que comece a haber algunha fermentación indesexábel dentro, que pode influír na mingua da calidade do viño. Os capachos cárganse no motocultor, ao que chamamos coloquialmente o chimpín, e lévanse para a adega.

O tinto é o primeiro que se vendima, como unha semana antes, pois madura axiña, é delicado e corremos o risco de que chova e, ao estar maduro, rebenten moito as uvas. Na adega uso como tinallas dous depósitos de cemento, un para o tinto e outro para o branco, que ten que ir aparte pois podería coller cor se o meteramos no do tinto.

Fago de xeito diferente o tinto e o branco. No primeiro caso móense os acios cunha estrugadora de man. Aínda que actualmente en moitas casas empregan despalilladoras, que separan as uvas do raspón (parte leñosa dos acios), e estrugadoras a motor, a da casa é de motor a caldo, como se adoita dicir con retranca. Ademais xa practicamente ninguén usa o método tradicional de pisalo cos pés descalzos. Os acios estrugados déixoos na tinalla arredor dunha semana, até que acaban de ferver, e os azucres do mosto convértense en alcol etílico… Este proceso, no caso do tinto país, faise deixándolle o bagazo dentro mentres dura a fermentación. Na tinalla a tendencia sempre é que o bagullo quede flotando por riba. O que lle fago é, como dúas ou tres veces ao día, empurrar o bagullo para o fondo cun pau rematado nunhas gallas, que teño xa para esta función, o que impide que reseque e colla barolo e axuda a que o viño tome da casca un ton o máis negro posíbel e para que quede moi mesto, características moi prezadas entre nós (ao menos no caso do Folla Redonda). Ás veces case é unha obsesión pois mesmo sei de produtores que venden o viño a granel, que lle chegan a botar cal para conseguir espesalo, e teño escoitado que algúns fan a barbaridade de botarlle unha papa feita co bagazo diluído en ácido, mais iso xa non sei se será mito ou realidade. Outra pequena maña é botarlle o viño vello (o do ano anterior) a ferver co novo na tinalla, pois o viño novo sempre é moito máis prezado. Eu, desde logo, adoito tirar o viño vello cando se empeza a poder beber o novo. Os bos bebedores de tinto país valoran nel que teña moito corpo (densidade), unha cor ben negra e que ao servilo na cunca se formen burbulliñas todo arredor do borde interior, o que coloquialmente chamamos facer o rosario.

lagareta

Lagareta coa tampa

lagareta co bagazo

Apretando o bagazo

Bagazo

Apretando o bagazo

Despois de feito o viño métese nos barrís, e o bagazo vai para a gaiola ou cesto do lagar (unha lagareta no noso caso), onde se prensa coa tampa, unha estrutura plana circular, feita de táboas, adaptada á gaiola, formada por dúas metades semicirculares. A gaiola está feita de doas de carballo e formada tamén por dúas metades que encaixan e se enganchan (con bastante dificultade se non se está afeito) por medio dunhas suxeicións de ferro, as chavetas. Enriba da tampa colócase o castelo de tacos, que nos axuda a aproveitar a capacidade de esmagamento da tampa. Entre as doas vaise coando o mosto e decorrendo cara ao picho ou biqueira, a medida que o imos apertando por medio dunha panca de ferro que engancha nunha rosca que xira arredor do fuso, que hoxe normalmente é de ferro pero no lagar tradicional é de madeira de buxo ou de freixo. A lagareta que emprego é manual, porén a xente que ten unha grande produción emprega unha prensa hidráulica, coa que aforran esforzo e tempo, aínda que cómpre, en calquera caso, que a presión non sexa excesiva, para evitar rebentar as sementes das uvas, que ceibarían un exceso de tanino. Dependendo da cantidade de viña que teñamos, faremos un maior número de cargas no cesto da lagareta. Cada unha delas é o que chamamos un .

Unha vez que remato, adoito repicar o bagazo, que consiste en esfrangullalo de novo, pois despois de prensado queda compacto e duro, voltar a pasalo pola lagareta e prensalo de novo, para aproveitar o viño que aínda lle queda. Tamén é importante porque deixa ben seco o bagazo, de xeito que cando faga a caña saia dunha maior calidade aínda que mingüe a cantidade. O bagazo que queda ao final sempre se gardaba en barrís, apertándoo ben e poñéndolle enriba follas de viña cubertas de terra ben comprimida cun pisón, de maneira que non lle entrara o aire, e así non collera barolo e se derramase. Mais hoxe úsanse envases plásticos que fechan dun xeito bastante hermético.

Bagazo prensado

Bagazo prensado

desfacendo bagazo

Desfacendo o bagazo para repicar

Apretando o bagazo

Desfacendo o bagazo

No que atinxe ao branco, adoito facer un barril de Caíño mesturado co Albariño e aparte dous ou tres de Catalán branco. Neste caso non poño a ferver o mosto na tinalla co bagazo, pois tanto nun caso como noutro daríalle cor (o caíño sairía tinto, pois ten a tinta na casca, e o catalán roxo sairía clarete, e terían algo máis de acidez), senón que unha vez estrugado o froito, boto o mosto que sae directamente da tinalla nos barrís a ferver (este é o viño lágrima, é dicir, que non foi prensado). Inmediatamente comezo a apertar o bagazo na lagareta, e o viño que sae tamén vai para os barrís.

Gardo o bagazo sobrante, ben seco e apertado, en recipientes para cando se faga a caña. Agardo a que acabe de ferver o viño nos gabexos (nome co que designamos todos os recipientes que se empregan na adega, independentemente do súa capacidade), co baldón (tapón de cortiza que vai na parte superior do barril) sempre quitado para que cando ferva a cachón non arrebente o recipiente e ademais para que bote fóra, de seu, os refugallos da fermentación. Se usamos gabexos de aceiro ou poliéster, simplemente hai que deixalos coa tapa un pouco levantada, pois o viño cando ferve fai unha grande forza que podería darnos un bo desgusto.

Despois de acabar de ferver comeza unha segunda fermentación moi mansa e tenue (denominada maloláctica) que reduce a acidez e dálle mais corpo ao viño, e se se produce despois de engarrafado o viño tamén xenera un pouco de gas carbónico que lle dá un punto moi agradábel de agulla, como se denomina popularmente, que se manifesta nas peculiares burbullas e na sensación de pequenas cóxegas na boca ao bebelo. Non pecho nunca os barrís até finais de outubro, pois como di o sabio refrán popular: “Polo San Simón pon o baldón”.

Realmente agora toda a gabexada que uso é de aceiro, polo que simplemente pecho ben apertados os barrís e deixo o viño descansando dentro. É importante que non haxa luz, nin ruído de máquinas, e sobre todo que non haxa cheiros estraños. En ningún caso se debe usar a adega para gardar patacas, cebolas, froitas…, e moito menos, cans, gatos ou máquinas, pois o cheiro dos excrementos, da podremia, a gasolina, aceite…, estragarían todo o labor que levamos feito.

Esquecíame de dicir que, mentres ferve, bótolle ao viño un pouco de azucre moreno, nunca se debe botar despois de rematada a fermentación. Non se trata de adozalo senón de que colla un chisquiño máis de alcol. Hai tamén quen lle bota augardente, pero non convén demasiado pois daríalle algo de sabor, e se bebemos un pouco de máis podemos ter dor de cabeza ao outro día. Neste caso dicimos que o viño está encabezado, sobre todo cando se lle engade a augardente ou o brandy despois de rematada a fermentación, o que é un verdadeiro disparate.

Teoricamente ao viño non se lle debía tocar até entrado novembro (“Polo San Martiño proba o teu viño”). Con todo, no caso do tinto novo, que é moi larpeiro, é difícil evitar a tentación de comezar a bebelo unha ou dúas semanas despois de feito, especialmente se o acompañamos dunhas castañas ou unhas noces. Co branco, como bota algún tempo revolto e lodo, agardamos a decembro para encetalo, pois ademais a sabedoría popular xulga que deben vir ao menos dúas ou tres xeadas antes de que estexa no punto para bebelo. Adoito botarlle un pouco de metabisulfito durante a fermentación, na cantidade indicada (como moito) que ademais de clarificante (para que pousen no fondo as partículas en suspensión) ten propiedades desinfectantes, conservantes e tamén antioxidantes, o que fai que o viño non escureza (“non se mace”) ao levar tempo aberto na xerra ou no vaso. No barril tradicional de madeira é costume facerlle un pequeno furado cun trado pola zona alta e tapalo cun espicho de madeira de carballo, pois o viño comeza a clarificar pola parte de arriba, e se ao comezo o sacamos por baixo, pola billa, sae túrbido. Os barrís de aceiro acostuman levar unha pequena billa na parte alta con esa mesma función.

A partir de aí débese trasfegar o viño de vez en cando. Adoito facer dúas ou tres trasfegas ao ano. Consiste en mudar o viño de cuba liberándoo do pouso que tiña no fondo, e que podería facer que o viño, por cambios de temperatura ou outras causas, dea a volta e se poña túrbido ou avolto. Outro problema que pode suceder é que o viño fíe (neste caso dicimos que é un viño fiado), é dicir, que se produzan mudanzas na súa densidade, quedando como se fose aceite, o que fai que ao servilo saia da xerra como un fío, sen esas ledas pinguiñas que caen sobre todo ao final de servilo. A solución tradicional, e que non sempre funciona, é sacalo con forza (tradicionalmente vertíase nun recipiente que tivera toxo arnello dentro, pois ao ser un toxo moi bravo castigaba máis o viño, que era do que se trataba), e deixalo que se osixene ben; aínda que se se trasfega con frecuencia e a adega mantén unha temperatura máis ou menos homoxénea non debería haber este problema. O que xa non ten remedio é cando o viño se pica. Trátase dun proceso de oxidación que converte o etanol en ácido acético, e por tanto o único que podemos facer con el é usalo para aliñar as leitugas e tomates na salada, pois é vinagre. A causa principal adoita ser que cando facemos o viño non enchemos suficientemente os gabexos, e ese exceso de aire na parte superior estraga o viño. Noutros casos sucede cando o barril vai polo final, ou ás veces nas botellas, por usar cortizas estragadas ou de pouca calidade. Para evitar que o viño se pique cómpre retestar ben os barrís cando remata o proceso de fermentación, é dicir, ter feito e gardado algo de viño en barreñóns para que cando os barrís deitaron moito viño para fóra ao ferver a cachón, poidamos volver a reenchelos até arriba.

Nos últimos anos topeime con outro problema, que é que nun dos barrís o viño colleu un pouco de mal cheiro, “a ovos podres”, realmente a ácido sulfhídrico. Trátase dun barril de aceiro dos que chamamos de aceite, que levan dentro unha tapa flotante que rodeamos con aceite ou con vaselina para que o viño non se pique, ao non ter contacto co aire, pois a tapa vai baixando a medida que o imos consumindo, e precisamente a escaseza de oxíxeno é o que orixina o problema, cousa que non nos pasaría se empregásemos barrís de madeira, que permiten que o viño transpire. A solución que me aconsellaron, e que puxen en práctica con éxito, foi trasfegar un par de veces para que se airease, despois engadirlle un chisquiño de sulfato de cobre, e por último clarificalo.

O devalante de marzo é o mellor intre para levar a cabo o embotellado ou engarrafado, e así fixemos durante anos. Iso require conseguir botellas e lavar e poñer a secar ben as que temos na adega gardadas do ano pasado. Con todo, actualmente tendemos máis a envasar en cartóns de brick de 15 ou 20 litros, o que aforra traballo e é un sistema moi eficaz e práctico para conservar e transportar o viño, aínda que quizais non tan ecolóxico como o engarrafado tradicional e pérdese un pouco o aquel de romanticismo do vidro.

Convén non esquecerse de meterlle unha boa limpeza á adega despois de feito o viño, a todas as superficies e, por suposto, tamén a todos os trebellos que empregamos durante os tempos da vendima, pois ademais do que puidemos manchar entrando e saíndo, sempre pode quedar todo un pouco suxo e pegañento polo viño. Mais iso é só o que podemos percibir a simple vista, pois xermes e outros microorganismos poden transmitirse a través do po ambiental, o que pode ser prexudicial para a nosa saúde e afectar ao propio viño que, aínda que é de seu un produto protector contra moitos xermes, pode verse afectado na súa calidade por mofos e bacterias acéticas e lácticas, que o uso da auga e produtos desinfectantes poden evitar. Tamén convén deixar todo ben gardado e ordenado cara á colleita vindeira.

Estrugadora

Estrugadora

Tinto

Fermentación do viño tinto

Marcos Seixo Pastor

Marcos Seixo Pastor

Profesor de galego

Chámome Marcos Seixo. Aínda que a miña chegada ao mundo tivo lugar en 1959 na rúa de San Marcos en Lugo, na casa da miña avoa, fun concibido e criado en Navia de Suarna, onde pasei unha feliz infancia e a onde regreso cando menos dúas ou tres veces ao ano. Por mor da profesión do meu pai, estivemos vivindo en distintos concellos. Asentámonos finalmente en Cuntis (Pontevedra), onde vivo a día de hoxe na aldea de Castrolandín.

Fixen estudos de Filoloxía en Compostela e os últimos 16 anos fun profesor do IES Valle Inclán de Pontevedra, até a miña “xubilación forzosa por incapacidade” no ano 2016. Neste instituto coñecín aos compañeiros do grupo de teatro Argallada, algúns deles impulsores do blog devellabella, no que ando a colaborar con algún traballo.

A miña vida na actualidade segue a ser bastante activa, pois podo dedicar o tempo ás miñas moitas afeccións, entre elas escribir. Alén diso tamén son afeccionado á música tradicional, ás motos, sobre todo ás clásicas, a coidar as viñas, e tamén a nadar, podendo ser, no río de Navia

Blog

Cantar en Galego II

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

Un xigante no Cómaro: No centenario de Isaac Díaz Pardo por Xaime Toxo

Un xigante no Cómaro: No centenario de Isaac Díaz Pardo por Xaime Toxo

cómaro

substantivo masculino

1 Comareiro

Cómaros verdes.

2 Pequena elevación de terreo de pouca extensión. Só quedaba neve nos cómaros.

SINÓNIMOS: CUIÑA, LOMBA, OUTEIRO.

 “Sempre estou indo á casa, sempre estou regresando á casa do meu pai”                                                                                                                                                   (Novalis)

Non cheguei a ter aquela foto que devecía facer con Isaac…, e mira que lle tiña ganas. A última vez que nos vimos foi no Museo do Pobo Galego, pouco tempo antes do seu pasamento. El en compañía de Avelino Pousa Antelo. Saudeinos. Quedei de regresar decontado e retratarnos, tirarnos unha foto onde aparecésemos os tres. Entretívenme falando con Luís Cochón e cando me dei de conta o tempo pasara sen me decatar…, a lendaria sedución de Luís. Eles fóranse, como a grande maioría dos presentes, e alá marchou a foto nun desexo incumprido; unha vez máis quedara sen ela. O que non puiden imaxinar foi que aquela sería a última oportunidade de facela, de ter unha foto xuntos.

Diaz Pardo de vello

Isaac e o meu pai naceran no mesmo ano, 1920, un en Santiago e o outro en Bueu. Non chegaron a coñecerse. Digamos que pertencían a esferas con órbitas que xiraban en elipses diferentes; como moito, pode ser, que se cruzaran algunha vez camiñando polas rúas dalgunha cidade, e terían que ser Santiago ou Pontevedra, que eran as que meu pai máis transitaba. Non creo que Isaac estivese algunha vez en Bueu, mais tampouco podería afirmalo con rotundidade. Ao mellor acompañando a Urbano Lugrís cando este deseñara a capela dos Santos Reis, alá pola década dos cincuenta, un encargo que lle fixeran os irmáns Massó, os propietarios da conserveira e a baleeira, e de moitas cousas máis; e paraba Lugrís a tomar cuncas co vello Castroviejo na baiuca de Amieiro, fronte da lonxa. Habería que investigar as datas e ver por onde andaba Isaac daquela.

Miña nai era de Santiago, como Isaac. Meu avó, Julio, abrira unha tenda de baúis, maletas e bolsos na rúa Caldeirería, antes tivera unha zapatería onde lle deixara a deber, sempre o contaba, uns zapatos un Álvaro Cunqueiro mozo e estudante. Esa era a razón de que miña avoa, Patrocinio, lle tivese tanta antipatía a un lanzal Cunqueiro, sentimento que lle trasladou á miña nai, que cando me vía cun libro del na man dicía “a ti gustárache, mais non pode ser boa persoa”. E ao mellor non o era, pero como escritor non tiña límites.

Todos agora están vivos no reino dos mortos. Iso se a relixión na que cría fervorosamente a miña nai non consistía nun feixe de trolas, por iso, de non ser todo falso, agora, a pobre, pode ser que estea aturando a Cunqueiro – é unha posibilidade – para toda unha eternidade de anécdotas, receitas, lendas e historias fiadas, unha encanada na outra, ata facer do interminable a mellor desculpa para non presentarse diante do xulgador divino; o que lle reclamaría: “A ver, Cunqueiro, que pasou con eses zapatos?”. “Agarde un intre, Señor, –retrucaría o de Mondoñedo – que estou acabando de contar outra vez o do mariño Sinbad”. É unha incógnita saber se a eternidade lle vai dar a Cunqueiro para largar todo o que levaba dentro. Miña nai, que non era precisamente da confraría do silencio no de contar e enfiar unha anécdota seguida de outra, ben podería facer de sparring con aspiracións a título.

Vina unha tarde deixar mudo a Torrente Ballester, do que era moi amiga, o que non resultaba doado. Ademais preparaba unhas ameixas á mariñeira con moito vinagre e perexil que poderían ter a Cunqueiro entretido enchoupando pan no mollo o que tarda en acontecer un ciclo xeolóxico. E mentres tanto, a que andaría o Isaac? A deseñar unha serie de cadeiras minimalista que lles permitisen viaxar máis cómodos enriba das nubes; a debuxar unha nova billa de cervexa con mascarón da Susana do Pórtico para regar as xoldas dos anxos e arcanxos, lúbricos e bebedeiros; a trazar as formas definitivas do bote que trasladou o corpo do apóstolo a través dos mares incógnitos.  Unha caderna aquí, un tolete alá, un remo por couso e un mastro de oliveira da horta de Getsemaní no banco do navío. Vai ti saber, hai tanto de que falar no ceo.

Meu pai herdara unha cantas pezas de cerámica de Sargadelos que coidaba como ouro en pano. Logo, cando miña nai resolveu o da súa herdanza, incorporaron á colección familiar algunhas máis, entre elas unha salseira con forma de carneiro que tiña fama entre nós de peza rara, case única. Foi a primeira vez que oín falar de Sargadelos.

Recordo ao meu pai afirmando con voz rouca “esta é unha peza excepcional”. Souben antes as distintas etapas históricas da fabricación da cerámica, e as marcas de cada unha delas, que onde quedaba o lugar de onde saíra todo aquilo.

Carneiro

Entón, un día, apareceu por casa o libro Cerámica de Sargadelos de Bello Piñeiro, que se converteu nun best seller familiar de consulta. Alí, entre as fotos das bandexas, cuncas e sopeiras, estaba a dun carneiro calcadiño ao noso. Aquilo encheunos de orgullo. Coma se de repente, e grazas ao carneiro, foramos donos dun símbolo e pasaramos a formar parte do ghalleghismo cultural. Así con gheada, que era como se falaba en Bueu. Porque antes do libro de Bello Piñeiro entraran a formar parte da biblioteca do meu pai a Antífona da Cántiga de Cabanillas, as Cousas de Castelao e os Cantares Gallegos de Rosalía. E algúns de nós, quero dicir dos irmáns, eramos unha pequena tropa, fixémonos galeguistas lendo aquilo de Galicia ti non tes patria, ti vives no mundo soia, que España de ti se esquece cando es, ai!, tan fermosa.

E agora falabamos ghallegho a conciencia, sabendo que as palabras que representaban o mundo noso pertencían a unha lingua perseguida. “Ou non?” “Se ti o dis… pero a nós ninghén nos prohibe falar en ghallegho”. “E na escola?, en que nos ensinan?” “Home, en castellano, non pretenderás que o faghan como falamos nós”. “Pois si”.

Ver as pezas de Sargadelos no aparador da sala cobrou outro sentido, transmitían unha angueira indefinida de pertenza a un sentimento, a un tempo, a unha terra. Entón declarámonos oficialmente nacionalistas. Sen cerimonia nin xuramento, pero falámolo entre nós ás furtadas. Ademais medraramos, xa case eramos uns mozotes, e meu irmán máis vello, Ramón, que xa estaba na universidade, conseguira clandestinamente o Sempre en Galiza e Vida, paixón e morte de Alexandre Bóveda. Aquilo xa tiña outra dimensión de compromiso. Que facer?, preguntabamos botando man dunha retórica bolxevique, copiando os ademáns enérxicos do intransixente Vladímir Ilich Uliánov, Lenin. E para enredar e crear alarma entrabamos nas librerías só a pedir libros que sabiamos estaban prohibidos, os de Ruedo Ibérico, ou os editados en América; e liamos, liamos sen parar. E comezamos a saber o que foran as Irmandades da Fala, o Seminario de Estudos Galegos e o Grupo Nós, como se fundara o Partido Galeguista, a Fronte Popular, a República, o Estatuto e a Longa Noite de Pedra, a ditadura que nos caera enriba e aínda aturabamos. E con dezasete anos limos o libro de poemas de Ferreiro do mesmo nome, era o ano 1972, nunha edición de El Bardo de Barcelona de capa negra. E a figura, que non sabiamos miúda e cativa, de Isaac comezou a medrar. E xa mercabamos e cantabamos os discos dos Voces Ceibes e faciamos política desde o asociacionismo cultural. Montamos en Bueu unha agrupación e puxémoslle nome de monte: Liboreiro; logo estaba a Santa Cecilia de Marín; participamos no Galo e no Eixo en Santiago; asistiamos aos Ateneos. E a figura do home pequeno, case de canzorro románico ou de gravado de retablo, de Tras Salomé por exemplo, – sabiamos xa algo máis del a través dos artigos, que recortabamos dos xornais, da autoría de Salvador de Lorenzana e Luís Seoane -, non deixaba de medrar, de agrandarse, de cobrar unha dimensión que identificabamos cunha admiración que só lle concediamos aos inmortais.

Diaz Pardo e Seoane

Isaac Díaz Pardo e Luis Seoane             

Isaac Diaz

Isaac Díaz na fábrica de Sargadelos               

E, consonte as necesidades económicas que tiñamos, que eran moitas, empezamos a mercar e a agasallar pezas das tendas que chamabamos de Isaac. E como xa inauguraramos o de ter moza regalabámoslle a peciña case plana da figura dun home e unha muller en branco, entrelazados polas pernas e brazos. Parecíanos que tiña o seu punto transgresor, porque semellaban espidos e compartindo leito, como acabados de espertar ou de amarse. E as figuriñas mínimas das mans abertas e as figas, os puños pechados que pendurabamos do pescozo cun cordeliño de coiro, servían tanto para espantar os agoiros como adquirir un aire lixeiramente hippy. 

Logo, máis adiante, habiámonos de facer hippys de todo e viviriamos unha xeira de meses en Marrocos como tales. Pero esa é outra historia. Antes participamos nos movementos clandestinos nacionalistas. Fixémonos militantes – sinto dicir que así era como nos chamabamos, con esa denominación de arestas tan ariscas – e tiñamos carné de ERGA e da ANPG, mercamos sprays para escribir na paredes.

A primeira vez que me tocou a min foi nun muro do cemiterio de Cela: 25 de Xullo Día da Patria Galega, grafitei con moito nerviosismo, abaneando con forza o bote para que saíse o trazo groso, e deixar constancia do que non se podía dicir, moito menos berrar. Andabamos abondo a enredar e a enguedellala nas manis cruzando autos nas rúas e guindando petoutos contra as xanelas das oficinas dos bancos. Se o chega a saber meu pai, que era director dunha oficina do Banco Pastor na rúa do Príncipe, non lle había gustar nada. Ciscabamos panfletos que enchían as prazas e convocamos un sen fin de reunións, que non nos chegaban as horas do día para resolver tanta conspiración. Por favor, que escola de dialéctica mesturada cunha disciplina clandestina e conventual. O cinceiro onde apagamos as miles de cabichas consumidas era unha pomba picassiana de Sargadelos. Unha peza con algo de inspiración oriental á que eu lle tiña un cariño especial e que desapareceu nun traslado de casa. Supoño que se aburriu de escoitarnos e decidiu pola súa conta trasladarse, poñamos por caso, ao tellado da catedral ou da casa de Ramón Piñeiro, que era amigo de Isacc e non ficaba lonxe, ou a calquera pombal cunha compañía algo máis soportable que os barbados de palabras desafiantes.

Un ano daqueles, coido que no 1974, visitamos por primeira vez o museo do Castro en Sada. E a figura de Isaac acadou no noso maxín un tamaño de realismo soviético até alcanzar a dimensión xigante do mito, que fose celta ou grego dábanos o mesmo, era un mito noso. E así andabamos cando chegou a Revolución dos Cravos. Foi un 25 de abril que non se diferenciaba en nada doutros días semellantes. Pero alguén pasou o aviso, moi cedo, cando nos preparabamos para as asistir á clase, alertándonos: “poñede a radio, calquera emisora portuguesa, algo está pasando en Lisboa”. Aquilo nos arrebolou coa forza dun maremoto. Que onda xigantesca entrara pola foz do Texo, gabeara polo Bairro Alto, ata o Chiado, onde un capitán cun megáfono na man mandara aos da policía secreta que non fixeran malandradas e se entregaran. Marchamos celebrar o 1º de Maio de 1974 a Porto. Mi madriña, que cantidade de xente, como estaba a Avenida dos Aliados. Concentrouse unha morea como nunca viramos de multitude feliz cargada de pancartas e bandeiras. Risos, apertas, puños en alto, berros e cantigas. A voz do Zeca resoaba sen parar nos nosos corazóns.

Do 75 ao 77 non paramos de debater, que se isto ou o outro, que se marxismo reformista, castrismo ou maoísmo, liberación nacional ou obreira, clase ou pobo, loita pacífica ou violenta. Uf, uf, uf… que desgaste. O piso no que viviamos enchérase de pezas de ceramistas portugueses, Rosa Ramalho, a outra Rosa, de apelido Cota, e tamén o colorista Misterio… As de Sargadelos compoñían un retablo tímido e avergoñado a carón destas outras, lembro, sobre todo, unha xerra para servir o leite e unha cunca que facía de azucreiro. Todo o portugués coidabamos era agora orgullosamente “cool”, mentres que Sargadelos empezaramos a xulgalo como a morna variante empresarial dun galeguismo ineficaz e puramente ornamental. Parecía que o home miúdo, non reclamado por nós para os nosos actos políticos e culturais, devalaba, perdía estatura. El xa de por si tan pouca cousa. Os mitos que pertencían á actualidade chamábanse Camilo, Beiras, Ferrín, Novoneira, Paco Rodríguez, Manuel María e Bernardino Graña, e o Anxo Rei, que asomaba o sorriso pillabán por algún bar das galerías. Isaac regresara ao seu estado natural nalgún escuro faiado de formas. A traballar, deseñar e pensar. Mandaba en nós un veto sectario, o dunha revolución cultural ordenada para depurar e facer limpeza. Anos de chumbo ideolóxico que nos arredaban da Bauhaus luminosa que estaba poñendo en marcha o home máis importante de Galicia.

A finais de 1977 a burbulla política estralou para nós, rachamos os carnés, renegamos de quen foramos, tiramos toda a documentación amoreada, porque nos parecía un estrume seco inservible. Cambiamos de autores e botámonos a xurdir nas augas turbias de Bukowski, Bradbury, Ginsberg, na ciencia ficción de Stasnilaw Lem… E recitabamos as arroutadas de Cioran.

Chegados a ese punto decidimos ir investigar novas paisaxes vitais en Marrocos. Alá marchamos nun Dyane 6. Vestiamos saións e pantalóns de algodón de cores vivísimas, pareciamos tirados dunha reportaxe dos festivais de Woodstock ou Wight. Así paseabamos por Chauen, nunha copia excesivamente cutre e caseira do Tanxer de William Burroughs e Paul Bowles. Dabámoslle a todos os paus e armabamos danzas íntimas e secretas ollando nos luscos extinguirse unha luz que nos envolvía cunha escuridade luminosa; tocabamos palmas en todas as festas.

En Compostela ía moito frío e cando regresabamos recuperabamos decontado os abrigos, as bufandas e a pana para tapar as pernas enfraquecidas dos paseos pola montaña. Que fríos os pisos de Compostela comparados coas casas solleiras de Chauen. O que volvemos saber desta volta do home miúdo foi a través do que nos contaba Chichi Campos… Que dicir de Chichi e non quedar curtos? Coñecerámonos en Lugo, no piso compartido con Chus, antes de empezar a primeira baixada atravesando España camiño de a Fez. Eu fora a Lugo dende Bueu, o que daquela supoñía unha proeza de autobuses percorrendo media Galicia. Chichi non paraba de debuxar, tiña a enfermidade de esborranchar todo o que tivese a man, e cando digo todo non é unha esaxeración: pratos, vasos, panos, libros, discos, paredes, portas. Fumaba e debuxaba, bebía un té e debuxaba, preparabamos unha caldeirada de rabada e debuxaba, falaba debuxando, escoitabamos “ritman blues” e el seguía o ritmo cos rotuladores na man. Ata tomando viños pola rúa debuxaba. Era moi bo facendo caricaturas. Anos despois, cando xa o nomearan director da galería Sargadelos de Santiago, lembreille os días de Lugo con Chus, Vicente e Mundo, e pedinlle unha caricatura do home miúdo, e fíxoma. En que chanzo daquela vida de anos sen paraxe quedaría o debuxo de Chichi? Andará a rebolos pola memoria extraviada de tantas e tantas cousas que só sobreviven aí, na memoria. Chichi, Ramiro Fonte, miña nai, Cunqueiro, Manuel Antonio e Ferreiro…, todos no máis alá, vivindo no manifesto aerodinámico da transcendencia.

E eu pedíndolle unha foto a Isaac no auditorio do museo que fora de Carlos, ao que o libreiro Gonzalo “Virgondoiro” alcumaba de Drácula, e tamén era de Rosa Méndez, a mesma Rosa que fixera a longa marcha ao Caurel con Daniel e Rafa na procura de Novoneira: “Isaac, agarda uns minutos por min, lembra que temos que facer a foto”, arfeille, e el xa estaba cun pé na transparencia.

“As voltas e reviravoltas que dá a vida, meu fillo”. Esta frase ben podía pertencer a Fita Freire, a taberneira de Pescadoira. A mesma taberneira que lle puxo de alcuño Pinochet á súa sogra. Pois iso. Eu xa iniciara outra nova andadura. Á volta dunha estadía en Londres pasara a traballar nunha equipa de Orientación Escolar de Atención a Alumnos Cegos e con Discapacidade Visual Grave. Entre outras tarefas ocupábame da transcrición ao braille de obras en galego. Solicitei ao departamento da ONCE unha edición dos Cantares Gallegos para agasallar á Casa Museo de Rosalía. Cando Isaac soubera daquilo chamoume, conseguira o número do centro onde exercía e preguntou pola persoa que se encargaba das adaptacións dos materiais para seren accesibles mediante o tacto. Pasáronme a chamada e aquela voz inconfundible dixo: Son Isaac Díaz Pardo. E a min deume un pasmo. O home miúdo doutro lado do meu asombro. Tiña en mente a serie das figuras dos cegos de Castelao e quería falar con alguén que lle puidese contar como funcionaban as sensacións e as percepcións daquelas en persoas ás que lle faltaba a vista.

Rosa Ramalho

Rosa Ramalho                

Cabuxa

 Cabuxa preñada  

Quedamos de toparnos e ter unha conversación sen mediar un teléfono polo medio. Lareteille do carneiro, das xarriñas e da pomba cinceiro. De cando foramos coñecer a Rosa Ramalho e da cabuxa preñada. Falamos dunha tirada exclusiva da serie dos cegos que lle puidese interesar á ONCE, con texturas e grafía en braille. Preparei visitas a cegas para escolares á factoría de Cervo e ao Laboratorio de Formas. Enchíanme de felicidade aquelas experiencias e paréceme que hai unha eternidade de todo aquilo. Volvémonos topar varias veces, sendo eu Presidente do Ateneo, en exposicións, actos culturais, no Museo de Pontevedra, onde falamos de Federico Ribas, tan esquecido. Sempre pendente o de tirarnos unha foto compartida. Non foi posible. Talvez algún día, nas veigas do manifesto transcendente do máis alá.

Acordeime del a última vez que visitei o Panteón dos Galegos, diante do túmulo de Castelao imitei a súa mirada, inquisitiva e un chisco señardosa, pensando se ao home miúdo lle gustaría estar alí, con nós. Vai ti  saber.

 Xaime Toxo, Presidente do Ateneo de Pontevedra. Outono 2021.

Xaime Domínguez Toxo

Xaime Domínguez Toxo

 Bueu,  11 de Novembro de 1955.

Licenciado en Filosofía e Ciencias da Educación.

Presidente do Ateneo de Pontevedra dende o ano 2007.

 Escritor.

 Ten publicado na editorial Xerais o libro de relatos AS PALABRAS QUE MOVE O MAR, polo servizo de publicacións da Deputación de Pontevedra conxuntamente co artista Antón Sobral ten publicado o CADERNO DE MAR, na editorial Ancoradouro o libro de relatos PROTEXER O INVISIBLE, na editorial Laiovento o poemario A CASA SEN NÓS. Conta no seu haber con distintos relatos e poemas publicados en libros colectivos, revistas e xornais.

 Premios:

  •  Premio Primeiro Certame Literario “O xadrez faise palabra” da ONCE, Madrid, ano 2000, co relato Escuro é o rostro da memoria.
  • Accésit do Premio Modesto R. Figueiredo no 2002.
  • Primeiro premio do Certame de relatos do Concello de Paradela no 2002.
  • Primeiro premio do Certame Manuel Murguía de narracións breves no 2004.
  • Accésit do Premio Modesto R. Figueiredo no 2011, por Eco da afasia.
  • Accésit no Certame Manuel Murguía de narracións breves do ano 2011 polo relato Unha viaxe de inverno.

 Pedagogo e mestre especialista en Cegueira e Baixa Visión.

Forma parte do Equipo de Intervención Pedagóxica en Cegueira, Baixa Visión e Orientación Escolar da O.N.C.E. na provincia de Pontevedra.

Profesionalmente acadou os seguintes premios:

No “Concurso Nacional de Experiencias Escolares” do ano 1996/1997, Terceiro Premio polo traballo “Arte, historia y naturaleza: un mundo abierto a la ceguera”, no ano 2000/2001, Primeiro Premio polo traballo: “El mar en tus manos”; no Concurso Nacional “Experiencias Escolares” do ano 2002/2003, Primeiro Premio polo traballo “Relieve Vivo”.

Titor universitario dos alumnos de Educación Social da Universidade de Santigo no Programa Practicum III durante o curso 97/98.

Titor do Practicum II na Facultade de Humanidades de Ourense no curso 98/99.

Titor do Practicum II na Facultade de Ciencias da Educación, Campus de Ourense, no curso 2000/01.

Titor no Practicum de Educación Social na Facultade de Ciencias da Educación da Universidade de Vigo, Campus de Ourense, no curso 2002/03

Ten publicado numerosos traballos e artigos en revistas especializadas.

Participou no proxecto de intervención inclusiva Sentir o Mar. 

O estrobo no tolete

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

A rapa das bestas por Pedro Fontenla Lorenzo

A rapa das bestas por Pedro Fontenla Lorenzo

A rapa das bestas é unha das nosas festas máis emblemáticas e a vez máis decoñecidas. Hoxe presentamos un artigo escrito por Pedro Fontenla Lorenzo no ano 2003 e publicado na revista Asinec

EPONA, DEUSA DOS CABALOS

Epona foi unha deusa celta. A súa iconografía vinculouse ó simbolismo equino e venerouse principalmente na Galia (Francia), en Renania (Alemana), lugoslavia, África do norte e mesmo en Roma. O interese especial polo culto a Epona reflíctese ñas súas imaxes. Moita da imaxinería desta deusa amosa o simbolismo da fertilidade e de abundancia da térra, o que fai que se asocie coa deusa nai. Epona estaba considerada a patroa dos cabalos, animáis que resultaban vitáis para o pobo celta, xa que eran imprescindibles para a súa vida cotia (o transporte, a guerra, o poder, o prestixio e a relixión). Así mesmo, simbolizaba os profundos misterios da vida e da morte e mais do renacemento. Noutros lugares é coñecida eos outros nomes como Rhiannon e Rosette.

Epona
Acibal

A TRADICIÓN

Campo Lameiro, concello situado na provincia de Pontevedra e enclavado no centro do val do Lérez, pode presumir, sen lugar a dúbidas, de posuí-la maior concentración de gravados rupestres da península ibérica na súa parte noroeste. Nestes gravados, que se espallan por unha ampia parte do territorio do concello, pódense atopar debuxos e representacións de toda índole, destacando nunha boa parte deles os animáis, sobre todo cabalos e cervos. 

Curiosamente, os cabalos móstranse nalgúns casos montados por homes, o que demostra ás claras que xa naquela época o home trataba de domínalos co obxecto de ser utilizados para o seu servicio. Segundo os especialistas no tema, calcúlase que os numerosos gravados atopados nesta zona son da Idade de Bronce, entre os séculos III e II a.C. Isto, que nun principio tan só tería importancia para os estudiosos e amantes da cuestión, adquire nestes lares outro rango, dado que boa parte de Campo Lameiro está pegado ó Monte Acibal, lugar onde habita a maior parte dos cabalos que se xuntan tódolos anos con motivo da rapa das bestas. Polo tanto, poderiamos dicir que esta tradición posiblemente teña varios séculos, aínda que a forma de facelo puidese non se-la mesma.

CABALOS . A RAZA GALEGA

Os équidos, o travesó dos tempos, foron e son na Galiza un dos elementos da natureza e reino animal, da meirande tradición e fermosura, rol indispensable na economía doméstica, lúdica, na paisaxe, no transporte, no folklore e ñas infindas maneiras do ser festeiro do noso pobo. Cadernos da GREA

0 cabalo galego do monte (garañóns e bestas) é un auténtico fósil vívente da Idade de Bronce. Procede do chamado cabalo de Solutré, que, se ben non era o único existente na nosa térra na época cuaternaria, si é, segundo os estudiosos, o que máis se asemella ós nosos actuáis. 

Cabalos

Coas invasións dos pobos celtas vén un cabalo moi parecido, o Tarpán, de características moi similares ás dos xa existentes en Galicia, fortalecéndose deste xeito a raza. Destes cabalos xa falan os invasores romanos ñas súas loitas contra os pobos celtas e cántabro que vivían na cornixa cantábrica e en Galicia. A chegada dos suevos, pobo que tan só se estableceu na nosa térra, non supuxo ningunha modificación na estructura cabalar do país, circunstancia que pode engadirse ás invasións dos árabes, que quizáis pola nosa climatoloxía no terminaron de asentarse. Terá que chega-la Idade Moderna para que os nosos cabalos comecen a sufri-las máis importantes transformacións coa chegada da mestizaxe.

Hoxe en día, o cabalo galego échase espallado por boa parte do noso territorio. Conforman catro grupos diferenciados, sendo na provincia de Pontevedra onde se atopan os que manteñen aínda con máis forza a súa pureza. 0 noso fermoso cabalo, cunha alzada de entre 120 e 140 centímetros e cun peso que pode oscilar entre os 175 e os 300 quilos, ten unha fisiognomonía moi especial que o diferencia do resto da Península. De carácter tranquilo e valente por natureza, son ideáis para aprender a montar. É forte e resistente á fatiga, a pesar de que a súa alimentación deixa moito que desexar, xa que se basea prácticamente na inxesta de toxo, gracias sobre todo á indiscriminada e salvaxe implantación dunha especie arbórea foránea -o eucalipto-con todo o que iso implica. No ano 1997 constitúese a Asociación de Propietarios e Criadores de Galicia do Cabalo Galego do Monte, que se dedica, entre outros mesteres, a mante-los núcleos poboacíonais onde se reproduce con total pureza a raza. En 1999 había un total de 220 animáis inscritos destas características, e na actualidade hai máis de 350. Destes, perto dun noventa por cento son femias e o resto sementáis, sendo a maioría deles de color castaña. Unha vez que xa lies falei deste lugar, da súa localización, da súa paisaxe, a súa xente, das testas, da orixe dos cabalos na zona e mais da raza dos mesmos -todo isto de forma moi extractada e xenérica-, pensó que é chegou o momento de introducilos no tema que este artigo leva por título.

A BAIXA DAS BESTAS

Se mo permiten, antes gustaríame dárlle-las gracias a unhas persoas, sen as cales este artigo non podería saír do prelo, xa que a súa axuda desinteresada fíxome extraordinariamente doada a súa elaboración, facilitándome en todo momento tanto a información coma a documentación necesaria. Estoume a referir a Miguel e Luís Calvo López, o Fátima Rodríguez Ruibal. E que mellor maneira para comezar que enumerando todas aquelas rapas e baíxas das bestas que se celebran na nosa térra, Galicia.

Baixada das bestas

NA PROVINCIA DA CORUÑA

Curro da Capelada 4.° domingo de XUNO CEDEIRA

 Curro das Cañizas 2.° e 3.° domingo de XULLO POBRA DO CARAMIÑAL

NA PROVINCIA DE LUGO

Curro Campo do Oso 4.° domingo de XUNO A Pastoriza-MONDONEDO

Curro de Candaoso 1.° domingo de XULLO Boimente-VIVEIRO

 Curro Recarei-San Tomé 1.° domingo de AGOSTO O Valadouro

NA PROVINCIA DE PONTEVEDRA

Curro de Valga 2.° domingo de MAIO Oia

Curro de Torroña 1.° domingo de XUÑO Oia

Curro de Mougas 2.° domingo de XUÑO Oia

Curro de Mordagáns 3.° domingo de XUÑO Gondomar

Curro de San Cíbrán 4.° domingo de XUÑO Donas-GONDOMAR

Curro de Sabucedo .1° sabado-domingo-lunes de XULLO Sabucedo-A ESTRADA

CURRO DA AMIL 2.° DOMINGO DE XULLO AMIL- MORAÑA

Curro da Paradarta  4.° domingo de AGOSTO Lumeda-A CAÑIZA

panorámica

Rapa de Sabucedo. Fotografías de Luis Pereiro

Segundo o Gran Diccionario Xerais da Lingua, a voz curro, na súa primeira acepción, designa o lugar descuberto e cercado onde se xuntan os cabalos bravos, criados ceibos no monte, para márcalos.

Dito desta maneira tan sinxela, parecería que para falar deste tema chegaría con empregar catro liñas. Dado que tiven a sorte de ver algunhas edicíóns da Baixa das Bestas e mais de participar de maneira activa xuntándoas no monte polo menos en dúas ocasións -unha no ano 1972 con a penas dezasete anos, e outra en 2003, con… ¡mellor nin contalos!-, gustaríame describirlles cómo é realmente esta Baixa das Bestas. Antes de comezar, desexo puntualizar que o curro do que lies vou falar non é onde máis cabalos se xuntan nin tampouco onde máis xente foránea o contempla, pero está considerado como o máis perigoso dos que se celebran en toda Galicia.

Lembro unha vez cando aínda era cativo, estando sentado a carón de meu avó na espléndida eirá de Antoñita, no Ruibal, díxenlle: “Avó, non sei cómo facer unha cousa”. El, nome moi serio e de poucas verbas, empregadas só para sentenciar, deixou escapar un pequeño sorriso entre os seus beizos e cunha ollada chea de tenrura contestoume: “Meu querido netiño, é moi sinxelo, coma case tódalas cousas desta vida. Tan só tes que comezar polo principio e rematar polo final”. Así que, seguindo os sabios consellos daquela marabillosa persoa, procederei sen máis preámbulos a introducilos nesta apaixonante tradición que perdura nos nosos días. 

atropelo

XUNTANZA DAS BESTAS E POLDROS

Son as nove e media da maná do día 6 de xullo cando chego co meu vehículo ó ampio aparcadoiro situado diante dun gran campo. Perto del atópase o curro da Amil, no Monte Acibal. Algúns dos meus primos e amigos levan xa algunhas horas pateando o monte na procura das bestas e as súas crías, con sorte dispar, por certo. Gracias ás novas tecnoloxías -aínda que non me gusta recoñecelo- localizo rápidamente os meus familiares. Algúns xa volven cara ó cercado na compaña dun bo número de exemplares. Veñen a modo, sen presa pero con constancia. Non desexan que ningunha besta poida resultar ferida no traslado. Saudámonos e non tardo en integrarme no grupo intentando axudar, aínda que son consciente de que posiblemente sexa máis unha remora, pero son boa xente e non mo teñen en conta. Nun cruce de caminos, pegados ó valado, xúntanse varios grupos de batida e comezan a intercambiar opinións sobre os caminos a seguir, mentres pola beira dun deles se achegan ó trote varios xinetes, todos eles moi novos. Uns en monturas de raza española e outros en fermosos e fortes garañóns da nosa térra, intre que aproveito para sacar unhas cantas instantáneas ás cabalgaduras.

A voz de Luís, o presidente da asociación cabalar, faise escoitar poñendo outra vez en movemento a todo o mundo. A xente dispérsase polas diferentes pistas e carreiros, comezando outra vez a busca. E así ata ben entrado o mediodía, cando volvemos ó Pastizal onde nos agarda un suculento xantar para reponer forzas. Mércores, día 9. Chamo dende A Coruña a un de meus primos para preguntarlle como vai a xuntanza de animáis. A resposta non pode ser máis positiva: xa hai perto das cento oítenta cabezas entre garañóns, bestas e poldros. Por fin chega o tan ansiado día 11. Son as cinco e media da tarde cando saío da cidade e a penas dúas horas máis tarde estou entrando na veiga de Emita e Luís (pai). Unha viaxe, por certo, que hai corenta anos levaba perto de sete horas facela naquelas marabillosas furgonetas Alfa Romeo, coñecidas popularmente como rubias… ¡Que tempos! ¡Que marabillosos tempos! Despois de descarga-la equipaxe e saudar ós meus primos maíores, subimos cara á serra, ó Pastizal. Cando chegamos todo esta cambiado como por arte de maxia. No que será ocasionalmene o campo da festa, érguense numerosas carpas e tenderetes e a unha certa distancia, presidíndoo todo, o palco da música. Está claro que se está preparando unha boa foliada. A noite é incrible, marabillosa. A temperatura, ideal, e a Lúa no seu plenilunio, esa convidada calada que se achega a nos tódalas noites e nos invita a pasear con ela. Así que sen máis, eolio a miña compañeira da man e comezamos a caminar pola beíra do cercado ollando os seus novos inquilinos, quedos, estáticos, que nos saúdan cun ríncho de cando en vez. Son as dúas da madrugada.

Curro

É moi tarde. Ata maná. Sábado 12. Están a da-las seis e medía da maná. Non pegueí olio en toda a noite pola calor, así que doume unha ducha ben fría que me reanima e baixo á cocina. Miña prima Emita está a muxi-lo gando e non tardo en saborear un bo vaso dése exquisito néctar que coma regalo da deusa natureza nos dan as vacas do país. Saio ó exterior. O tempo mudou. A espléndida noite de onte dá paso a un día agrisado que non trae bos presaxios. Chamo a meu primo Miguel e pregúntolle cara a onde hai que ¡r e quedamos no Pastizal. Ás nove da maná comezamos unha nova andaina diríxíndonos esta vez cara ás aldeas do Couso e Cosoirado, perto do concello de Campo Lameiro.

O día esta axudando nas tarefas, pois non vai moita calor e agradécese ó ter que movernos decote entre o toxo, as silveiras e as árbores na procura dos cabalos. A media maná, nun cruce de pistas xúntanse unha parte dos batedores para falar de cómo está indo a xornada. Un cuarto de hora máis tarde poñémonos novamente en marcha ata o mediodía, momento de reponer forzas. Ás sete levantóme e mentres o resto da familia se está a preparar para subir ó monte a gozar da festa, dou uns paseos polo Ruibal, lembrando vellos tempos que xa non han de volver, que quedaron gravados no meu disco duro: aquelas árbores froiteiras ás que subía con meus irmáns en busca do seu froito, a fina herba mohada do campo por onde nos botábamos a rolos ñas nosas pelexas de nenos, a voz de miña nai chamándonos para o almorzo…¡Que cedo remata a infancia!

Escoito o son dun claxon e volvo á casa a modiño. Cando chego, meus primos e maila miña muller estanme a esperar na porta. Non tardamos en partir cara á serra. Na grande explanada onde o día anterior se levantaron as carpas e toldos, xa se comeza a nota-la animación. Grupos de xente achéganse para mira-lo que ofrecen. Hai de todo: postos onde venden camisetas e gorros de todo tipo (por certo, causan furor os pantalóns de camuflaxe e mais uns sombreíros de vaqueiro un tanto charramangueiros); tenderetes que ofrecen unhas exquisitas empanadas, queixo, embutido variado ou rosquillas; varias polbeiras…

baixada sabucedo

Son máis das once da noite. 0 tempo empeora por momentos. Unha mesta néboa invade todo o recinto e non tarda en facerlle compaña unha fina choíva, o que nos na Amil denominamos barrufada. Na faciana de Luís (o presidente) déixase ve-la preocupación. Sabe que se ó día seguinte non mellora o tempo, os esforzos de todo un ano pódense perder; pero é un home forte e lonxe de achicarse, infúndenos ánimos a todos os que estamos ó seu redor. Non tarda en escoltarse o son da primeira orquestra e a xente arremuíñase en torno ó palco. Unha parella maior abre o baile. Están a dar as dúas da madrugada cando decidimos marchar a descansar, pois maná é o día grande e hai que estar completamente despexado para gozar do divertimento, aínda que medre a dúbída no interior de todos nos de que poida celebrarse a tan ansiada Baixa das Bestas. Non vai calor. Aínda así, ando a dar voltas e máis voltas na cama. Estou inquedo e cando consigo concilia-lo sonó e para despertar ó pouco cun pesadelo: o curro onde tina que celebrarse a festa estaba totalmente baleiro de xente e animáis. ¡Agora xa non son capaz de colle-lo sonó!, Día 13 ¡Inda por riba día 13!. Con temor, abro a fiestra e o meu corazón encónese. Se a noite deixou unha espesa néboa, a mañanciña non trae mellores augurios. Doume unha ducha, afeitóme e baixo a almorzar. Saio e constato que a máis de cincoenta metros xa non se distinguen as siluetas das casas vecinas, e isto aquí embaíxo. Luís (o presidente) tan só durmiu unha hora. Xa está novamente no monte. Ás dez e media da maná achégome ó curro. Dou uns paseos por alí, trato de sacar algunhas fotos pero é imposible. A través do obxectivo da cámara non son capaz de ve-la traza das árbores, canto máis a dos animáis e das persoas. Meus primos e outros mozos andan dando os últimos retoques. Vexo a Luís. A súa faciana e todo un poema. 0 día péchase aínda máis se é posible.

Polbeiras
postos na rapa

XUNTANZA NO PASTIZAL

Cando tan só falta unha media hora para xunta-los animáis no Pastizal e mételos no curro, o tempo non mellora. Pecho os olios e prégolle á Virxe que faga un pequeño milagre e, polo menos, faga desaparece-la néboa. Estou seguro que non son o único que lie está a rogar. E resulta que acontece algo incrible. A espesa néboa estase a partir e vaise separando coma se unhas xigantescas mans invisibles a estivesen xebrando. Non podo dar crédito. Miro a través do obxectivo da cámara e a cada intre a visión é máis clara. É sinxelamente marabílloso ou, ó mellor, un regallño da Nosa Señora. Entro no curro e empoléirome nuns dos fortes piares de granito do portalón de acceso, por onde terán que entra-los animáis. Comprobó que as cámaras están preparadas e entretéñome buscando as mellores tomas. ¡Atención! ¡Algo se move ó lonxe, xa venen! 0 espectáculo é fermoso abofé. Abren a marcha uns pequeños poldros e formando unha cuña vén o resto dos animáis, escoltados en todo momento por mozos e non tan mozos que venen tornándoos e con suma mestría vanos atraendo ó recinto. Comezo a sacar fotos e vou esgotando un tras outro os carretes.

O CURRO

A montura xa está dominada (J.J.R. Coma se dunha marea viva se tratase, os cabalos achéganse a modo ata o centro do curro e non tardan en enchelo. Hai máis de douscentos cincuenta animáis entre bestas, poldros e garañóns. A xente apresúrase para colle-lo mellor lugar dende onde poder mira-lo que dentro duns momentos vai acontecer.

Curro
rapa en Sabucedo

Vexo moitas caras coñecidas, familiares e amigos, mais tamén xente allea, entre ela grupos de guiris; ingleses e franceses, que seguro que non se achegaron ó lugar por casualidade. Os cabalos, inquedos, móvense continuamente, imitando un suave movemento de ondas, interrompido de cando en vez polo son dalgunha patada que por rozarse se dan entre eles. Mozos e homes contemplan as bestas. Nótase en seguida o grao de veteranía dalgún deles. Luís (o presidente), preso dunha “oportuna” afonía, pídelle a seu irmán que faga o acto de presentación da Baixa das Bestas deste ano e este cede tal privilexio a un “forasteiro” -un servidor-, o que me enche de orgullo. Sen máis, diríxome cara ó palco e no nome da xunta directiva da Asociación Cabalar Monte Acibal dou a benvida a tódolos asistentes e animóos a presencia-lo engaiolador espectáculo. Para finalizar, doulle-las gracias a todos pola súa presencia. A partir de aquí comeza o curro propiamente dito. Os apeitadores máis novos, presos da impaciencia normal desa idade, mótense no curro e comezan a separa-los poldros máis pequeños ante a atenta e vixiante ollada dos veteranos, prestos a intervir na súa axuda se fose preciso.

Pouco a pouco, van apartando as crías do resto da manada e lévanas fóra do curro: os machos a un lado e as femias a outro, para logo márcalas e cortarlles un pouco a crin e o rabo. Os machos que atopen comprador, na maioría dos casos, lamentablemente, terán os días contados. As femias que sexan vendidas posiblemente acaben en picadeiros para que co paso do tempo moitos de nos aprendamos a montar ou igual son só empregadas para a reproducción. Non tardan en quedar no curro únicamente os poldros máis grandes, as bestas e os garañóns. Achégase o momento tan ansiado, o intre en que comezan a actua-los veteranos. Mentres isto acontece, dende diferentes posicións e ángulos do recinto vou sacando máis fotos. A miña vista detense en tres apeitadores que están a conversar, sobre todo nun deles. Está sentado na varanda de protección que fai de peche do curro, escudriñando todo o que acontece. Con moita calma, observa algúns dos exemplares, como se estivera escullendo os que vai tratar de montar e de seguro que non van ser precisamente os máis pacíficos. Con un paño encarnado ó seu pescozo, salta a dentro do curro, acompañándoo ó instante outros dous apeitadores da súa idade. Mótense entre os cabalos con decisión, para facerlles nota-la súa incontestable presencia. Non tardan en comeza-lo seu labor e un tras outro van quitando os poucos poldros que aínda quedan no recinto. Agora vén o momento perigoso. Hai que colle-las bestas para comenzar a arrocarlle-las crins e mailo rabo. ¡Seguro que máis dunha vaise resistir!.

agarre
marca

0 mozo que ten o paño deixa distancia para impulsarse e salta enriba das bestas con suma pericia. Non tarda en te-la montura dominada e espera que outros apeitadores se acheguen e comecen a arrocar ñas crins. Mentres isto acontece, o que esta subido na besta tápalle os olios para que o animal estea totalmente quedo e facilite así o labor. A verdade, vendo como o fan, ata parece sumamente doado pero é complexo e sobre todo perigoso, pois estes animáis especialmente os garañóns, aínda que non levan ferradura, poderían facer moito daño coas súas extremidades e incluso chegar a causa-la morte. Así, unha tras outra (bestas) e un tras outro (garañóns) van sendo dominados por estes homes que fan de algo tan aparentemente trivial un marabilloso rito, que converten este tipo de tradicións tan nosas nunha atracción para as persoas alleas.

Apeitador
jinete

De cando en vez, salta a sorpresa e algún garañón resístese máis do esperado facéndolles pasar algúns apuros, pero non se encollen e, como se estiveramos no oeste americano podemos ollar unha imaxe típica do rodeo, onde o xinete é separado a cada intre do lombo do animal, só que aquí non hai sela, nin rendas… Todo é “a pelo” e únicamente as fortes crins do garañón fan de agarradoira. ¡Quen pode dar máis! A celebración está a piques de rematar. A maíoría dos cabalos xa foron arrocados e tan só quedan dous actos para dar por finalizada a rapa do presente ano. Por unha banda, o sorteo dun poldro e, por outra, o sinxelo pero emocionante momento da solta dos animáis cara á liberdade. 0 sorteo faino o presidente, que de forma “milagreira” recuperou a voz. O primeiro número queda baleiro e procédese a un novo sorteo. Esta vez si aparecen os afortunados: un mozo e unha moza de Vilagarcía de Arousa que, ó parecer, van ter algún tipo de contratempo para poder mete-lo animal no piso que teñen na vila… Son as oito do serán. Case con puntualidade británica, as portas exteriores do recinto ábrense de par en par e a xente arremuíñase ós lados. Eu xa esgoitei os meus tres carretes e outros catro máis que me deu un coñecido. Non tardan en sai-Ios cabalos polo portal. Están un pouco apampados e teñen sede. Os apeitadores vanos! achegando a modiño cara a onde hai unha poza grande e deixan que beban tranquilos, ó seu aire. A escena é Idílica. Uns e outros perto, sen hostilidade nin rancores. Despois dun bo anaco, os cabalos viran cento oitenta graos. Cunha suave voz que tan só escoitan eles, a deusa Epona chamaos ó seu carón e diríxeos cara a unha pequeña elevación do terreo chea de árbores comezando a perderse entre eles, coma se unha mesta néboa os abrazase e agachase. Nese mesmo intre, un nó non me deixa articular verba algunha e decátome de que unhas bágoas recorren as miñas meixelas.

Adoitador
Montura

Apeitadores,¿os derradeiros románticos?

Nun mundo dominado pola tecnoloxía, sorprende que haxa personas capaces de por ilusión en actividades que parecen transportadas do pasado.

 A celebración da Baixa das Bestas, con todo o que iso implica, fai que se manteñan vivas na memoria as nosas tradicións seculares. A figura do apeitador é parte esencial no mundo do cabalo na nosa térra, que aínda que xa non poida ir ó monte, segué a senti-la emoción do curro durante toda a súa vida e os seus olios son quen de transmitir a calquera que o escoite a pasión que senté por un dos seres máis fascinantes e nobres da creación: o noso cabalo… o thieldón

BIBLIOGRAFÍA

Amigos do Cabalo (1987): Cadernos da Grea. Pontevedra.

Fernández Rei, F. (1990): Dialectoloxía da lingua galega. Vigo: Xerais.

Ferro Ruibal, X. (1992): Diccionario dos nomes galegos. Vigo: Ir Indo.

Rodríguez Fráiz, Antonio (1962): El Santuario de Nuestra Señora de los Milagros de Amil. Vigo: Faro de Vigo.

W.AA. (1993): Galicia pueblo a pueblo. A Coruña: La Voz de Galicia.

W.AA. (2002): Térras de Morana – Moraniam. Pontevedra: Concello de Morana.

 www.crtvg.es [Consulta: 8/7/2003].

www.enya.org [Consulta: 26/7/2003]

www.morana.org [Consulta: 15/7/2003].

AGRADECEMENTOS

Luís Calvo López Presidente da Asociación Cabalar Monte Acibal e apeiteador

Miguel Calvo López Presidente da Asociación Cultural e gastronómica da Amil e apeiteador Jean Jacques Ruchti Fotógrafo

Rogelia Gago Ruibal

Fátima Rodríguez Ruibal

Lucía Torres Rosende Licenciada en Belas Artes

Severo Rodríguez Ruibal Asociación de propietarios e criadores do cabalo galego do monte

Santiago Paz Sixto Secretario

Xosé Eiras Paz Alcalde de Moraña

Concello de Campo Lameiro

Fotografías de Luis Pereiro

Pedro Fontenla Lorenzo

Pedro Fontenla Lorenzo

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

O río, os pasos e a cama de San Xoán por Xosé Casal

O río, os pasos e a cama de San Xoán por Xosé Casal

O río,os pasos e a cama de San Xoán. Pontellas e pasos sobre o río Umia entre as parroquias de Sta. Cruz de Lamas e Sta. María de Troáns 

Pouca xente en Moraña chámalle polo seu nome oficial ao río Umia. É moito máis común falar do río Grande, do río da Castela, ou mesmo do Río… A todos estes nomes ía parello un sentimento de respecto e certa preocupación por parte de nais e avoas. O río Grande non é un regueiro, é río serio e ata case un pouco tolo, as máis das veces con pouca auga e outras, pola contra, enchido ata botar por fóra. Respectado, case que temido, polas mortes nel acaecidas, unhas por vontade propia e outras por descoido ou accidente. Dende antigo o nome de Ponte Taboada vai asociado a sucesos nefastos, mortes violentas, accidentes de bicicleta, de moto ou de automóbil…

Temido polas súas correntes e fondas pozas, polas olas ou remuíños, polas penas que escorregan e polos ramos que atenazan as pernas… Toda unha lenda de traidor e perigoso, escuro e sen fondo acompaña ao noso río da Castela. 

Pasando a Ponte Taboada, baixa o río cara ao Penedo, lugar estreito entre penas, a corrente ponse brava e cae con forza a unha poza onde remansa e daquela aprovéitase para o baño no verán. Pola banda de Cuntis saltos arriscados dende a pedra do Penedo, pola de Moraña un areoso e pouco fondo remanso.

No máis fondo da poza do Penedo, case que enterrado na area, había un cruceiro de pedra. Así o aseguraban moitos mozos, bos mergulladores, que adoitaban darse o baño nesta poza alá polos anos cincuenta. 

Mozo

Mozo no Penedo, anos 50

Dous dos máis atrevidos e arriscados, Paulino o Licho e mais Constantino Cruz, tentaron nunha ocasión de sacalo a flote, para tal empresa levaron un adival para atalo ao cruceiro e proceder ao seu rescate. Todo foi inútil, cos pulmóns a piques de estalar, tiveron que deixar sen rematar o temerario rescate arqueolóxico.

A monxa do Penedo, lenda ou historia, contan daquela monxa que malvivía nunha pequena chouza, e apagaba a súa sede bebendo dunha fonte de auga amarga, ao pé dunha sobreira. Facía vida de eremita e de cando en cando gustaba de escoitar misa na parroquia de Sta. Cruz. Andando o tempo foise para Santiago ao convento do Carme e só quedou a súa lenda e a da propia sobreira, “ninguén era quen de tronzala” e ao parecer gustaba de xogar ás agochadas -agora estou, agora non estou- ata que por fin secou.

Baixa o río sombrizo, carballos alongados e cheos de carriza, salgueiros frondosos, freixos e mesmo loureiros bordean o seu leito peneirando a luz da mañá.

Pequenas correntes entre croios sucédense ata a poza da Cacharula, lugar de baño para os do Silvoso e Lornés. Máis abaixo A Varcia co seu muiño arruinado, o serradoiro hidráulico, a ponte de pao con raís de ferro para carrexar a madeira nunha vagoneta e a súa Carreira Ancha fálannos de mellores tempos e con máis sona para estas paraxes.

Na beira de Santa Cruz, o muíño de Arxén, no que tiñan hora todos os veciños da Igrexa e mesmo algún de Troáns, coma era o caso da Munina, que conservaba tal dereito por ter casa en Santa Cruz a pesar de vivir do outro lado do río, en Vilabar.

Augas abaixo, nunha zona chea de remuíños coñecida como A Ola, afundidos nas augas, pódense ver, cando o río leva pouca auga, unhas poldras de pedra que noutro tempo serviron de paso enxoito camiño de Moraña, para a xente, que non para o gando nin para os carros. Estes pasos quedaron asolagados ao se construír a presa do novo muíño de Brións, e xa non se cruzaba por eles pero si perduraron as lendas.

Contos do cadeliño branco ou de feitizos que atraían aos nenos ao fondo do río contados hasta fai poucos anos. Imos deixando atrás a Birta do Louro, a Birta Nova e a Birta Vella pola banda de Lamas, camiño de Brións. Moi mala sona tiña para rapaces e nadadores pouco afeitos, unha fonda poza con grandes pedras chantadas no leito do río, mesmo mete medo o seu nome: Negro da Suabouza, onde adoitaban bañarse os máis fachendosos nadadores.

negro

Negro da Suabouza

Muíño e presa de Brións, en ruínas agora, de impoñente construción mandada facer pola familia Ferro de Troáns hai máis de cento cincuenta anos. A represa de boa altura, de grandes pedras encaixadas, conducía auga cara aos rodicios do muíño. Non era precisa a canle xa que unha rexa construción atrevíase a invadir o leito do río para dar cabida a tres pedras que moían todo o ano.

Unha destas pedras, de gran fino, seica a trouxeran de Francia, tiña moi boa sona para a moenda do trigo. Xentes de boa parte de Moraña gustaban de moer aquí aínda que houbera que botar a noite enteira en espera da súa vez. Seica non era doado aburrirse naquelas noites de estío e muiñada en Brións.

En Brións, por certo bonito e gráfico nome que nos fala da abondosa presencia no lugar desas plantas de humedais que tapizan pedras e ribeiras, atopamos unha ponte, ou mellor dito pontillón, con feitura arquitectónica de gran beleza e humildade.

Catorce pés tiña esta pontella, cadanseu constituído por cinco elementos de boa pedra do país, redondeados nas caras que se enfrontan á corrente, un enriba doutro e rematados cunha peza de pedra con dobre encaixe para as longas lousas que fan de cubrición.

Quince claros de algo máis de dous metros de alto por dous de ancho, que se non fora polos ramos e leña que os tupiron e causaron a súa ruína, seguirían hoxe dando paso ás augas das enchentes.

Do ancho xusto dun carro, as rodeiras foron quedando marcadas nas lousas da cubrición, ben perto dunhas beiras sen varandas.

Dá idea esta pontella, da íntima relación entre as parroquias de Lamas e Troáns; do carrexar de colleitas dun lado a outro do río e mesmo é testemuña dos moitos casamentos entre membros de ribeiras opostas. Supoño eu que Brións puido ser a mellor saída de Lamas cara a Caldas, e mellor aínda cara a Valga, Cesures ou Padrón, e para os veciños de Troáns a comunicación máis axeitada con todo o concello de Moraña mentres non se fixo a Ponte Nova aló polos anos cincuenta.

Contan os vellos do lugar da Igrexa que sempre houbo certa competencia e mesmo enfado entre os veciños de ambos os lados do río. Non sei por que razóns, parece ser que os máis mozos, mesmo rapaces, eran os máis enfrontados e belicosos. Era costume dos rapaces cando andaban co gando no monte, ter guerra ás pedradas. Os croios asubiaban por riba do río nunha e noutra dirección en busca de lombos e cacholas. Ao mesmo tempo berraban e chegaban ao insulto a unha e outra banda do río. Para mostra as coplas entoadas pola Sra. Amelia Novo:

 Capelexiños, capelexos

acudide ao voso cura

aí vai polo río abaixo

entre as follas da verdura.

 Mentres que os contrarios, dende a outra ribeira podían contestar:

 Capelexiño, capetexeiro,

vas polo río abaixo,

corre lixeiro.

Este levarse mal case que era de obriga co río polo medio, logo cara a cara a cousa non chegaba tan lonxe. En tempos non foi raro que rapaces de Lamas acudiran á escola a Troáns ou ao revés. Así sucedera, cóntanos a Sra. Amelia, polo ano 1925 ou 1930, cando o mestre D. Antonio, ao que lle fallaban só as oposicións, poñía escola en Lornés e o seu bo facer atraía a rapaces e rapazas de Lamas, xa fora nas clases da mañá ou mesmo nas da noite.

Andando os anos, os encrespados ánimos dos rapaces e rapazas íanse mudando en lixeiro desprezo, de portas a fóra, que case que convertíase en aliciente cando de mocear se trataba. Daquela os mozos de Troáns tiñan sona de revoltosos ou revolucionarios, poida que por andar todos xuntos, o caso é que adoitaban facer dano alí onde pasaban de noite, camiño de romarías e bailes.

Ao chegar a certa idade, e irse apagando os lumes de xuventude, os veciños de Troáns e Lamas tornaban as súas liortas en bos costumes e así era case que obrigación acudir aos enterros e funerais, – “Aos de Vilabar íamos a todos, e eles aos de aquí tampouco fallaban”, comentaba Amelia Novo.

Sorprendeume descubrir que a poucos metros augas arriba, como tres ou catro metros, da ponte Brións, hai uns pasos de pedra ben conservados, en numero aproximado de 42, equidistantes, duns 35 por 50 centímetros, ben traballados e pulidos na súa cara superior ben seguro que polo uso frecuente, polo roce de pés descalzos de mozas cruzando cos zapatiños na man, de gastadas zapatillas de vellas mulleres tirando do gando, ou de zocos de homes e mozos á volta do traballo.

Para pasar ben, sen atafegas, había que collerlle o ritmo, non pararse nin pensar moito o paso, cruzar lixeiro con pasos curtos precisos sen poñer os dous pés no mesmo paso.

Pasos

Pasos e ponte de Brión

Ás veces, por xogar ou meterse coas mozas, algún mozo avanzaba dende a outra beira cando unha moza xa comezara a travesía.

 -Ai agora, María! Non me liques ao pasar.

E ela poñendo fala de poucos amigos replicáballe:

-Sácateme de diante que vas ao río… Eu non che ando a xogar.

 A carón dos pasos hai un anaco do leito do río empedrado, para non se enterrar ao pasar carros e animais, hoxe lixeiramente cuberto de croios.

Deixamos Brións, sempre río abaixo, con lixeiras correntías e moita pedra. Pola beira de Troáns, ábrese unha pequena chan, moi traballada nos seus tempos na que agora medran silvas e mesmo xuncos. Nalgún anaco aparecen coma pantasmas pétreos os postes de emparrados asolagados polo encoro. Pola banda de Lamas, a caída do monte do Castro é pronunciada, e só traballada nos derradeiros metros como A Birta das Cabras, nos seus tempos con brañas e campos que chegaban ao río, hoxe chea de silvas e maleza… da que saen regueiriños de auga que van deitando á corrente. Chegamos a represa do que fora muíño da Baxe, na ribeira de Lamas, estanco pequeno, que mete auga nunha presa fonda e non moi longa. Só pasar o encoro, uns novos pasos, estes máis complexos,… oito pés de pedra chantados no leito do río, todos eles teñen na parte superior un encaixe na pedra, duns 50 centímetros de ancho e 15 de alto, ben traballado e rematado contra as beiras, para poder asentar un taboleiro de paso a paso ou máis ben unhas padias facendo de pontella.

Atravesaba e daba servicio dende a beira de Troáns, cruzando o río e a presa, ao muíño da Baxe en terras de Lamas e pode que tamén dera servicio a quen precisara algún feitizo da chamada Cama de S. Xoán.

Do muíño non queda nada, só os cimentos e canal de entrada e saída. As súas beiras, veigas ben defendidas do río con valos de pedra… “traballos de Hércules” doutros tempos para gañar unhas poucas cuncas de terra onde sementar e matar a fame daquelas esforzadas xentes. Pouco máis abaixo a poza da Viola ou Biola, paraxe con mala sona. Por algún tempo comezáronse a escoitar nesta paraxe unhas verbas con voz fonda: “Vaise a hora e o home non vén”, e repetíase, “vaise a hora e o home non vén”. A xente non atinaba a saber que quería ser aquilo. Meses despois afogaba na poza un fillo da Munina e as voces desapareceron de contado. Pouco a pouco o río vai entrando nunha paraxe máis aberta, máis chan, A Gándara.

A Cama de San Xoán

 Hai máis de vinte anos, nunha desas épocas nas que a un dáselle por preguntar, alguén en Lamas, penso que foi o Sr. Paulino o “Licho”, faloume da Cama de San Xoán.

Contoume daquela unha curiosa historia chea de imprecisións, mesturando as desventuras dunha imaxe de pedra que por culpa dunha riada foi parar o fondo do río Umia na marxe dereita, de onde foi rescatada polos veciños de Troáns e deste xeito case que roubada aos de Sta. Cruz, coa lenda da propia cama ou leito de S. Xoán na que se falaba dun posible culto de fertilidade. Faloume da ponte Brións e doutras pontes río arriba e río abaixo, unha delas de pasos. Faloume de tantas cousas e tan mesturadas, brincando dunha a outra lenda, que me custou traballo desenlear o conto.

cama

Cama de San Xoán

Cando lle preguntei pola localización da dita cama de S. Xoán, volveume dar información imprecisa, falábame dun muíño e da súa canle, de que agora non se daba topado e que poida que estivera anegada pola auga… nada… rendinme e deixei de interesarme por ela xa que mesmo me pareceu que se trataba todo dun mal conto de mouros e encantamentos.

Ao intentar poñer orde naquela enleada, cada historia pola súa banda, comecei pola Cama ou Leito; estaba claro que era de pedra e sobre dela deitábase a muller, desexosa de quedar preñada, para manter relacións sexuais co seu home… Pode que moitas veces fora deste xeito, pero o relato máis ben facía pensar en que na noite máis pequena do ano, despois de facer a fogueira no quinteiro de San Xoán, argallábase unha orxía na beira do río e no medio desta festa, na escuridade, e cos vapores da caña na gorxa, non estaba moi claro quen se deitaba con quen. Ata o dito tantas veces escoitado nos beizos de galáns fachendosos de “paseina pola pedra” cobra deste xeito un sentido moi real e gráfico.

Esta segunda interpretación facía posible o milagre da preñez desexada, sempre que a causa da infertilidade estivese no varón consorte. E como “o que nace na casa e dentro do matrimonio fillo da casa é…”, todos ben contentos.

A que viña logo o da imaxe? Moi posiblemente a imaxe tivera máis relación con algunha das pontes, pero tamén puidera ser que alguén quixese cristianizar un lugar de culto pagán á fertilidade e puxera unha imaxe para santificar tales ritos. Ao parecer a imaxe representaba tamén a S. Xoán, era de pedra e por algún tempo estivo na igrexa de Troáns.

Pasados os anos e picado da curiosidade insatisfeita achegueime de novo a Sta. Cruz de Lamas, desta volta xunto de Samuel Fariña, o da casa do Castro, para que me ensinara o Castro, a Corredoira do Castro e mais o Alto do Castro e así o fixo… e nestas estabamos cando falou do Quinteiro de S. Xoán, achegámonos alí, ao S.O. do Castro e do lugar da Igrexa. Nesta paraxe facían fai anos os veciños a fogueira de S. Xoán e mais o arco engalanado de laranxas bravas, moi abondosas na aldea, e había troula toda a noite.

A conta do Quinteiro faleille da Cama de S. Xoán, por ver se tamén el escoitara algunha historia, e para sorpresa miña díxome: se queres saber dela imos alá, que esta perto da presa do muíño da Baxe ou do Cambadés, e non só hai a cama, tamén hai a Fonte de S. Xoán a carón dela.

Baixamos cara ao río Umia, ás paraxes que dan en chamar A Birta das Cabras, os camiños estaban cheos de xestas e leña podre no chan, restos do desastre das cortas polo encoro, de todos os xeitos demos chegado ao que hoxe queda do muíño da Baxe, por sorte as beiras do río estaban limpas por aquilo de quedar no inverno debaixo da auga do encoro.

Poucos metros río arriba, atopamos unha pena de bo tamaño dous metros por riba da canle do muíño e cunha fendedura coa forma dunha cova no medio dela, con certo xeito de cama ou leito, mesmo con paredes laterais e case que teito.

Samuel foime contando a mesma historia que el escoitara da súa nai, cando era rapaz. Tanto ela como as outras veciñas non se cansaban de meterlles medo: “Non vaiades á Cama de S. Xoán que hai serpes moi grandes que vos van morder”. Posiblemente tentaban de escorrentalos dun lugar pouco recomendable para mozos e nenos. É curioso que, dun xeito involuntario, os maiores botaron man das serpes para meter medo aos rapaces sen se decatar que a propia serpe é tamén símbolo frecuente da fertilidade en moitas crenzas. Ao pasar os anos, xa de mozo, escoitara a verdadeira historia da pedra como leito de amores.

Ao seu carón, cara ao norte, un pequeno manancial deixaba correr a auga cara ao río. Samuel recordaba que tempo atrás a auga da fonte nacía máis arriba, parecía que saíra da propia pedra. Mesmo hai xente que cría nos poderes máxicos da súa auga e algún dos mozos de Santa Cruz ía en anos pasados buscala para despois do afeitado.

Non tivemos tempo aquel día de remirar detidamente a cama e o penedo enteiro, por ver de se tiña sinais ou marcas. Pero Samuel recordaba que si tiña o que os rapaces daban en chamar a Pía da auga bendita, supoño eu que se trataría dun burato na pedra que gardaba a auga da choiva.

Nunha nova tentativa de desvelar misterios baixei de novo só para, con máis tempo, remirar o conxunto. Cara ao norte hai un bo penedo que arrancando da beira da canle do muíño chega ata unha altura duns dous metros e medio. A cara do sur é lisa e ampla, a do norte máis abrupta. Coroada por loureiros e tropezas de carballo, que coas súas follas mortas van facendo leitos nos grandes ocos da pedra. Polo sur unha pedra máis pequena, cuberta de terra en parte, soporta unha terceira que fai como de teito.

Entre as tres fan unha fenda con teito, con chan de terra e follas, na actualidade, que certamente semella un leito que só se deixa ver dende o solpor.

A paraxe, na ribeira esquerda do Umia, a uns 300 metros do castro de Sta. Cruz, e fronte xusto dun paso antigo sobre o río cara á parroquia de Troáns, era moi fermosa. E digo era porque, ao encher o encoro da Baxe, xa non hai presas de muíños, nin represas, nin sequera ribeiras. Os pasos afundidos, as pontes anegadas… sálvase a Cama de S. Xoán aínda que ten a auga nos pés.

José Casal Porto

José Casal Porto

Médico

José Casal Porto é veciño do lugar de Mos (San Salvador de Saiáns), é unha persoa moi vinculada ao movemento social, cultural e veciñal da localidade, onde desenvolve unha intensa actividade destinada á posta en valor do concello. Na actualidade, é presidente da Asociación Cultural Ou Arrieiro, colabora e forma parte da consello de redacción da revista cultural A Taboada, participa en publicacións e páxinas web sobre Moraña, e é autor de importantes traballos sobre o seu patrimonio arqueolóxico e cultural.

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

O rito da Cacharela por Marcos Seixo – devellabella

O rito da Cacharela por Marcos Seixo – devellabella

A cacharela e outras lendas de Castrolandín

Os veciños e veciñas de Castrolandín, en Cuntis (Pontevedra), guiados polas indicacións das persoas de máis idade, especialmente polo querido artesán e gaiteiro Xosé Raído (Patelas), veñen celebrando ano tras ano, desde o 2002, o rito da cacharela de San Xoán na chan do castro, ao xeito de antano.
Faise no centro da chan, a pesar de que algúns dos máis vellos coidan que se debería facer como antes, na beira, para que se vexa mellor, dado que o acto supón, entre outras cousas, un reto da aldea cara ás veciñas, especialmente a Campo, que se manifesta tanto polas dimensións como pola distancia desde a que pode ser albiscada a fogueira, así como polo número de foguetes que se botan (aínda que o máis importante neste desafío é ser quen de botar o derradeiro, o que require de pillaría e paciencia).

Ademais do seu carácter de cerimonial purificador, o salto da fogueira en Castrolandín é un ritual de fertilidade e, ao tempo, de contacto coa cultura oculta dos mouros que viven baixo os nosos pés. Como proba diso temos o feito obxectivamente certo de que, tal como argumentan con teimosía as xentes do lugar, “por máis que chovera na chan do Castro nunca chegou a empozar a auga”, a pesar da súa forma cóncava.
O ritual tamén inclúe a colocación de cincuenta e dúas pólas espetadas (unha por cada semana do ano) con sete piñas cada unha (que representan os sete días da semana) enganchadas con arames todo arredor do perímetro do castro, o que en tempos sería a muralla. 

Fogata

Fotografía de Fran Ameixeiras

A partir das doce da noite, despois de toda unha xeira de traballos preparatorios, de contacto social e degustación de sardiñas e viño, préndese a fogueira e rapaces e rapazas acenden estas piñas con fachos feitos con paos que no estremo teñen trapos de saco impregnados en sebo, feito que produce un espectáculo dunha grande beleza. Ademais hai a tradición de lanzar piñas á cacharela despois de pedir un desexo que, de non revelalo, de seguro que se cumprirá. Constrúese tamén un rudimentario forno, feito con pedras e barro, e nel cócese in situ unha petada de pezas de cerámica como o farían os nosos devanceiros. A recuperación destes rituais partiu da iniciativa da Fundación Terra Termarum e a asociación Amigos dos Castros no labor de posta en valor das tradicións relacionadas con este castro, que na actualidade está en proceso de escavación. Traballos que xa frutificaron no achado de multitude de valiosas pezas e restos arqueolóxicos de grande interese, ademais do propio engado que supón sacar á luz unha arquitectura castrexa atesourada durante máis de dous milenios.

Hai moitas lendas en torno ao castro. Na aba norte temos unha zona na que se poden extraer grandes lousas de mica. A carón hai unha zona en que a terra aparece con vetas como dunha cor azulada e que pode descubrirse cunha simple sacha, a pesar de que está oculta baixo a vexetación. En tempos había quen especulaba con que podería tratarse dun xacemento de chumbo, aínda que en realidade é unha zona rica en xofre. Historicamente os veciños achacábanlle esta curiosidade á presencia de tesouros no interior.

Fotos do blog de Antonio Ceniza

Por outra parte, xa de moi antigo había quen contaba que neste castro había enterrada unha enorme porta de ouro “mais grande que a porta da igrexa do Baño (nome con que se designa á vila de Cuntis nas aldeas do concello)”. Os veciños máis vellos indican que nos tempos dos seus bisavós había xente que tiña albiscado no castro galiñas con pitos coas plumas douradas, moi brillantes, sen dúbida de ouro. Con todo, algúns opinan que podería tratarse de roladas de perdices. Cóntase tamén que o castro estivo habitado polos fenicios e que hai unha entrada secreta que estes usaban para ir buscar auga a unha fonte que podería ter propiedades máxicas.

Marcos Seixo Pastor

Marcos Seixo Pastor

Profesor de galego

Chámome Marcos Seixo. Aínda que a miña chegada ao mundo tivo lugar en 1959 na rúa de San Marcos en Lugo, na casa da miña avoa, fun concibido e criado en Navia de Suarna, onde pasei unha feliz infancia e a onde regreso cando menos dúas ou tres veces ao ano. Por mor da profesión do meu pai, estivemos vivindo en distintos concellos. Asentámonos finalmente en Cuntis (Pontevedra), onde vivo a día de hoxe na aldea de Castrolandín.

Fixen estudos de Filoloxía en Compostela e os últimos 16 anos fun profesor do IES Valle Inclán de Pontevedra, até a miña “xubilación forzosa por incapacidade” no ano 2016. Neste instituto coñecín aos compañeiros do grupo de teatro Argallada, algúns deles impulsores do blog devellabella, no que ando a colaborar con algún traballo.

A miña vida na actualidade segue a ser bastante activa, pois podo dedicar o tempo ás miñas moitas afeccións, entre elas escribir. Alén diso tamén son afeccionado á música tradicional, ás motos, sobre todo ás clásicas, a coidar as viñas, e tamén a nadar, podendo ser, no río de Navia

Blog

Cantar en Galego

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥

Pontevedra e as casas de madeira por Sara Valenzuela

Pontevedra e as casas de madeira por Sara Valenzuela

Pontevedra e as súas casas de madeira. Evolución dos nomes das rúas

Como é sabido, a carpintería foi a primeira das técnicas de construción da arquitectura urbana medieval. Dos séculos XVI ao XVIII o verdadeiro construtor da maioría dos edificios seguía a ser o carpinteiro, aínda que hoxe en día cústanos crer que as cidades se construísen fundamentalmente en madeira, tanto que chegaron a ser coñecida como Cidades de madeira. A escaseza de construción de pedra obrigará ou fará uso dunha materia prima como a madeira, abundante no norte da península, pero á vez perecedoira e perigosa. Esta inestabilidade material das construcións, moi deterioradas pola humidade, por parte dos animais e polo lume, será unha das causas da desaparición practicamente total das casas vellas, medievais ou renacentista feitas de madeira.

Textos antigos sobre Galicia, como os de Jerónimo del Hoyo ou Cosme de Médicis no século XVII, falan destas cidades galegas de madeira, Santiago é un destes casos o mesmo que Betanzos , Mondoñedo e Pontevedra.

Como consecuencia do uso deste material combustible, os incendios son, sen dúbida, os momentos máis dramáticos da historia desas poboacións construídas en madeira. Poucas se libraron deles, algúns prodúcense por casualidade e outros en tempos de guerra sendo o lume unha valiosa arma para facer claudicar unha vila. Betanzos ardeu en 1569, como cita Manuel Martínez Santiso. Arderon máis de 600 casas, sendo necesario acudir ao rei esixindo axuda para a súa reconstrución.

Xunto a esta casa de labranza de madeira construíronse casas de pedra, de cantería ou albanelería (cachotería), aínda que estas técnicas en Galicia reserváronse, durante o século XVI, para casas nobres e os edificios máis significativos.

 Como publicou Juan Juega na, Documentación notarial de Pontevedra, refírese a casas con fachadas (“fachadas” de “taboado”), supoñendo que eran simplemente táboas sen morteiro. Polo tanto, non son os marcos tradicionais de vigas e ladrillos, senón paredes  de madeira . A documentación do XVII fala de “adereço de la testera de tablao“. Estas paredes serán posteriormente substituídas por outras de  cantería no século XVIII. Ao longo deste século non parece que se siga construíndo en madeira, débese ter en conta que un aumento do custo da madeira paralelo ao proceso de deforestación será a causa do abandono paulatino do uso deste material.

No Arquivo Provincial de Pontevedra hai poucas novas sobre as construcións civís das nosas cidades e aldeas nas que se diga que as casas estaban construídas en madeira, no obstante, no Arquivo Municipal de Pontevedra hai testemuños da existencia destas construcións.

Hai discusións sobre se os edificios eran de madeira ou se tiveron madeira,  pois  os edificios dos séculos XVI a XVIII conservados ata hoxe son de pedra, material resistente aos fungos, insectos e intemperie. Na segunda metade do século XVII son abundantes os protocolos notariais en canto ás reformas das casas particulares en Pontevedra.

Un contrato asinado polo rexedor e capitán Francisco Domínguez Tenorio en 1664, que di “que vivía nunha casa con fachadas que daban á Rúa Ciega (que  en 1843 chamouse Bravo y Maldonado  pero dende 1854 ata hoxe é a  rúa de San Sebastían) e á Praza da Platería” (esta praza en 1843 chamábase Feijoo e a partir de 1854 cambiou o seu  nome varias veces polo que neste ano chamouse El Comercio e a partir de 1931 o seu nome é como na actualidade, Manuel Quiroga). Non especifica de que material está construída a vella casa pero todo indica que foi de madeira. No século XVII hai actas notariais similares, documentos onde se especifica que os edificios levantados son de madeira.

Sábese que a construción máis antiga construída en madeira é o “Consistorio da praza”, onde “esta cidade ten dúas tendas de devaxo … que normalmente aluga” a orixe das rendas é coñecida polo libro de acordos municipais desde 1604 ata 1607, no que se engade a transcrición dun foro de 1558. Neste contrato destácase un piso alto dun pendello de madeira que o concello construíra na praza da Herrería, Ferrería tal como a coñecemos, pero que tamén tivo outros

nomes como “ Plaza de la Constitución”, nos anos 1854 e 1931, posteriormente praza do Generalísimo Franco, aínda que ningún destes nomes foi capaz de suplantar ao popular de Ferrería, nome recibido pola actividade desenvolvida polos artesáns do ferro alí instalados. Era a praza Maior da vila.

A Ferrería, foi o punto neurálxico da vila, pola súa situación, tamén, por ser lugar de entrada nela do Camiño de Santiago cal segue ata o ponte do Burgo, formando a que será a súa rúa comercial. E pola porta de Trabancas será o principal nó de comunicación cara Tui e Marín, e a proximidade da porta de Santa Clara que pon a praza en relación coas mercadorías que viñan polo camiño de Ourense e Castela.

A praza foi lugar de traballo dos ferreiros, feira, mercado, entrada e saída de camiños, comercio, lugar de lecer (polo ano 1559, celebrouse unha corrida de touros, e diversas festas co motivo da paz asinada con Francia).

Hai diversas testemuñas de que as casa eran de madeira: Don Baltasar de Pazos de Borbén expresa, en 1692, cando contratou cos mestres de albanelería para refacer a fachada da súa casa en cantería “facelo de pedra é máis conveniente porque é unha obra perpetua“. As fachadas de madeira requirirían un traballo de mantemento constante, debido ao clima húmido que favorecía a descomposición polos fungos. Tamén debido á seguridade proporcionada pola pedra contra a madeira no relativo ao perigo de incendio nunha época na que estes eran frecuentes. As Ordenanzas da Vila de 1609 subliñan a afirmación de que “todas as casas son de madeira” polo que o almacenamento de palla está moi controlado “moitos incendios e danos teñen ocorrido na Villa  e no Arrabal”  

O momento no que a pedra substituíu á madeira non é datable, o cambio foi lento e progresivo, ambos coexistiron como afirmou Bonet Correa. A principios do século XVII chegaron a Galicia un gran número de mestres canteiros de Trasmiera.

En Pontevedra, segundo os protocolos notariais, en 1666, o prateiro pontevedrés, Francisco Sánchez, contratou cos mestres de carpintería Antonio Durán el viejo e Pedro Duran o seu fillo a reconstrución da súa casa.

O Arquivo Histórico Provincial de Pontevedra conserva un folleto referente ás licenzas de construción concedidas entre o 21 de xaneiro de 1672 e o 15 de xaneiro de 1725. No que se alude a modificación das fachadas de “tablao” por outras de cantería. Tal como o expresa D. Baltasar Pazos de Borbén: “facelo de pedra é máis conveniente porque é unha obra perpetua”

Descrición das casas

As casas constaban de planta baixa e sobrado, tiñan un predio destinado a horta e cortello de animais, a  planta baixa tiña unha porta de saída a rúa e unha fiestra moi pequena, a súa función dependía da actividade dos seus moradores, sendo frecuente as tendas, os talleres artesanais, lagares, bodegas…., raramente usábase como vivenda. Esta situábase no sobrado con dúas fiestras ao exterior e estaba dividida en cuartos. O sobrado estaba apoiado en columnas, creando así tamén soportais, para variados usos.

A casa estaba cuberta a dúas augas, baixo o tellado había un espazo libre que se utilizaba para o almacenamento do enxoval doméstico.

O cambio da madeira pola pedra foi a finais do S. XVII e durante todo o  século seguinte, a diferencia económica entre ambas era mínimo, o que tamén animou a mudalas.

Exemplo de como estaban construídas, a imaxe , mostra o tabique de pallabarro. Tratase dun   división interior. Esta modalidade de tabique, chegada de Castela na Idade Media, consiste nunha estrutura formada por cangos verticais de madeira, que van do chan ao teito, enlazados con outros horizontais, tamén poden estar dispostos en diagonal; os ocos resultantes énchense con palla e revócase o conxunto con barro. Finalmente branquéase con auga e cal.

Existen outros exemplos de substitución da madeira a pedra, dende comezo do século XVIII  como os recollidos a continuación:

Ano 1706:

“Martín de la Cueva, edifica una casa de suetano y sobrado sita en la calle del puente su delantera es de tablado y pretende hacerla de piedra y para ello ponerle una columna en el que el “lintel” que ha de ponerse en una punta en la esquina de otra casa pide permiso y que es necesario que reconozca el sitio en el que se halla la otra columna”.

Ano 1717:

“”Don Jose Cadavid tiene casa que vive junto a las Torres Arzobispais tiene una casa que hace espalda a la rua das Ovellas (en 1854 chamábase Rúa Alta, en 1950/69 Sor Lucía e na actualidade Sor lucía e tamén Rúa alta).   Pretende hacer y fabricar de nuevo cimientos toda ella con su delantera y partes de piedra, la que tiene es de tabla y madera todo ello viejo y podrido y lo mismo la madera de sus techos y pisos no están de ningún uso ni aprovechamiento y solo sirven para quemar, hace más de 6 años se hallan apuntaladas y escoradas, piden que le hagan reconocimiento. Juan Manuel Gutierrez de Bustillo da permiso para el reconocimiento”.

“Don Jose Antonio de Sanabria Honcasitas (vecino y alcalde más antiguo de la villa y D. Bartolome Gutierrez de Bustillo, rexidor nombraron como maestros a Juan Frailde maestro de carpintería y a Marcial de Muiños de cantería”.

Outro dos exemplos do ano1717:

“La dicha casa y maderas de la que se compone asi de puertas y ventanas…no tiene ninguna que sirba ni pueden servir para otra cosa por hallarse muy destruidas. No valen mas de cien reais de vellón y que se aprovecha en la tierra que tiene de unos 28 moyos…y que no esta libre de arruinarse y perderse la tierra y hacer algún otro daño a la vencidad y a las casas contornas y pegadas a ella…….

Esta todo carcomido del salitre, no sirve para nada…y esto es lo que declaran Francisco Frayde de 66 años, marcos González de 39 años, Marzal de 48, Alberto Corbal 45 años”.

Ano 1722:

“Reconocimiento de la casa que está en platerías de madera y arruinada, quiere hacerla de piedra. Que los rexidores D Clemente Bermudez y D Antonio Ozores reconociesen dicha casa con los adelantamientos que pareciesen convenientes sin hacer daño a los vecinos ni a la calle

Los rexidores no firmaron, sin embargo la de D Alberto Gonzalez con la mano de tal rexidor dio permiso a la fabrica contravencion de dicho auto en perjuicio de los vecinos …por lo que conviene que D Jose Antonio Carrera que se halla en su poder dicha petición y que siendo necesario se le apremie.

Testificaciones: Alberto Gonzalez pidió que diesen permiso para poner de piedra la delantera de su casa igual con las columnas como de la del coronel D Baltasar Ramón de Aldao, las dos están en la calle de La Plateria  y cuya petición esta puesto en el auto.

D Clemente Vermudez de la Marza y q D Antonio Ozores de Puga y D Gonzalez Sandrianes, procurador general hiciesen reconocimiento de la casa y sitio referido, y no hallando no hacer inconveniente alguno a la calle y vecinos para fabricar, no se halla firmado la licencia”

Copia de autos:

“ Doña Tomasa de Bugarin viuda de D Diego Domínguez dice que es dueña de la casa que tiene en la calle de la platería que esta en medio de la de Catalina de landin y de la del regidor d Alberto Gonzalez desea hacer la delantera de piedra igual que la casa de Catalina Landin   igual que la del regidor y que a este se le concedio permiso. Quiere”ermosearla” , pide licencia y tiene que ser sobre una columna igual a las otras y  que pueda fabricar dicha delantera de piedra

Reconocimiento: Mirando el ancho de la calle  desde la columna  mediata a la calle de la Costiña ( 1843 chamábase Alfoso el Sabio e a partir de 1854 Isabel II ata actualidade) hasta la pared de dicha casa del Sr Vicente cerca  de doce cuartas y proseguiendo tal columna hasta la otra que esa la casa de D Antonio Barbeito es mas ancho al “gueco” de dicha calle  según se a medido y reconocido  y que tienen mas hueco  que la que quedara haciéndose la obra que pretende ejecutar Dº Thomasa Jhosefa de Bugarín con el esceso de tres cuartas mas de la calle .

Auto:

“el alcalde D Antonio Castroberde Precedo…DAntonio Azores de Puga, D Rymundo Cadavid de Caamaño (regidores)… de la calle de la platería que viene de la herraría y que que da de ejecutarse la obra que pretende Doña thomasa Josefa de Bugarin y Sabedra no se le concede pues queda estrecha la calle y no pueden pasar las procesiones generales y en especial la de corpus cristi, le denegaron la licencia y que saquen la columna que pusieron, y dejen la calle libre” .

Ano 1799:

“Miguel Pereyira Cano retirado tiene una casa propia en la calle peixe fretido (en 1843 chamouse Calle Don Pelayo, en 1854 Calle Santa Catalina, en 1893 Licenciado Don Francisco de Paula Cousiño, en 1936 calle Cousiño e na actualidade seque como calle Cousiño) con un balcón de madera y quiere ponerlo de piedra en la misma forma en la que se halla y sin adelantar nada”.

Evolución dos nomes das rúas

Os Números marcan como era o nome das rúas e quérense volver recuperar. Por exemplo o número 16 que hoxe é Rúa Cousiño por Peixe Fritido,que xa se chamaba así 1854,  ou Número 26 e 27 Rúa Alta e Sor Lucía por Rúa do peso da Fariña e Rúa das ovellas que en 1684 estas rúas desdobláronse.

  1. Praza da Pedreira
  2. Porta de Santa Clara
  3. Eirado da Fontaiña
  4. Rúa de Nuño Fatel
  5. Rúa da Fontaiña
  6. Eirado da Leña
  7. Rúa de Fernández Lourenço
  8. Rúa de Moldes
  9. Rúa da Peletería e Vigaria
  10. Rúa Cega
  11. Feira Vella
  12. Rúa da Feira
  13. Eirado da Erba/Herba
  14. Rúa da Erba/Herba
  15. Rúa da Tonearía/Tonelería

 

  1. Rúa do peixe frito
  2. Rúa de Orracua Casoiro
  3. Rúa do Rego
  4. Rúa do Açougue
  5. Bartolome o Vello.
  6. Rúa de Don Gonzalo
  7. Praza do Pan
  8. Rúa dos Caas
  9. Rúa de Mendiños
  10. Rúa da Correaria
  11. Rúa do peso de la Harina/ da Fariña
  12. Rúa das Ovellas
  13. Rúa da Herraría Vella
  14. Rúa da Tonearia Vella
  15. Rúa de Martín Ferven
  16. Rúa de Trabancas
  17. Concello

Sábese moi pouco sobre este tema, e non está moi estudado, espero que vos resulte de interese.

Sara Valenzuela Viz

Sara Valenzuela Viz

Profesora de Xeografía e Historia

Aos nove anos mandáronme estudar a Santiago e alí pasei uns cantos anos da miña vida, xa que logo fixen Filosofía e letras e liciencieme en Xeografía-Historia.

Exercín de profesora percorrendo moitos centros educativos das catro provincias, penso que de aí vén o que me gusta viaxar.

Levo en Pontevedra 27 anos, nesta fermosa cidade coñecín a unha parte dos integrantes do blog devellabella, no IES Valle Inclán e tamén no Frei Martín Sarmiento. Con eles vivín moitas aventuras, dende a nosa dedicación común ao teatro a festas diversas relacionadas co noso traballo, e sempre me sentín en total confianza.

Viaxe a Limia

máis artigos

♥♥♥ síguenos ♥♥♥